Πολυγαμία και μονογαμία στην Ελλάδα: Με τα μάτια της κοινωνικής ανθρωπολογίας

Είμαστε ως λαός υπέρ της άποψης ότι ο πραγματικός έρωτας έρχεται άπαξ και διά παντός ή, αντίθετα, πιστεύουμε πως η ερωτική ζωή χρειάζεται ποικιλία; Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα, είχε δύο όψεις: την πάνδημη, που αντιπροσώπευε τον ανεξέλεγκτο σαρκικό έρωτα, και την ουρανία, τη μοναδική και ιδιαίτερη έλξη που ενώνει ψυχικά τους ανθρώπους. Ποια είναι όμως η πραγματική "φύση" των Ελλήνων; Απάντηση στο ερώτημα αυτό προσπαθεί να δώσει η κοινωνική ανθρωπολογία στον ελληνικό χώρο· τα ευρήματά της είναι τόσο αντιφατικά όσο και επίμαχα... Το βιολογικό και το κοινωνικό φύλο Ο ίδιος ο ορισμός του φύλου αποτελεί κατεξοχήν προβληματική έννοια, καθώς τις περασμένες δεκαετίες έτεινε, με την επίδραση των θετικών επιστημών, να προσδιορίζεται με βιολογικούς όρους. Έτσι, οι διαφορές ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες αντιμετωπίζονταν ως βιολογικό δεδομένο, οδηγώντας ουσιαστικά τους κοινωνικούς επιστήμονες στα ακόλουθα τρία σημεία ανάλυσης, τα οποία θεωρούνταν αναμφισβήτητες αλήθειες. α) Το φύλο ορίζεται από τη φύση, συνεπώς οι διαφορές στη φυσιολογία ανδρών και γυναικών ορίζουν τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά τους, τις ικανότητες και κλίσεις τους. β) Ανάλογα με το βιολογικό φύλο, άνδρες και γυναίκες αναμένεται και είναι "φυσικό" να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένο τρόπο και να εκτελούν συγκεκριμένα καθήκοντα σε όλες τις εκφάνσεις της δραστηριότητάς τους (από το σεξ έως την πολιτική εκπροσώπηση). γ) Το φύλο καθορίζει την ηθική στάση που οφείλουν να ακολουθούν άνδρες και γυναίκες. Σε περίπτωση λοιπόν που το συγκεκριμένο πρότυπο παραβιάζεται, το άτομο τυγχάνει κοινωνικής απαξίωσης. Κατά τη δεκαετία του 1970 ο νέος άνεμος που φύσηξε στις επιστήμες έθεσε υπό αμφισβήτηση τις παραπάνω "αδιάσειστες αλήθειες", εστιάζοντας κυρίως στον όχι και τόσο καθοριστικό ρόλο του βιολογικού παράγοντα στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Θεωρείται πλέον δεδομένο ότι το βιολογικό φύλο δεν καθορίζει τις νοητικές επιδόσεις του ατόμου, καθώς εξέχουσα σημασία για την ανάπτυξη του εγκεφάλου έχουν οι περιβαλλοντικοί παράγοντες. Στο στόχαστρο, εξάλλου, βρέθηκε και η κοινωνιοβιολογία, επιστήμη που κατηγορήθηκε πως προσπαθεί να εξηγήσει τη σύγχρονη κοινωνία με βάση τη ζωική φύση του ανθρώπου. Η σύγχρονη τάση στην κοινωνική ανθρωπολογία πρεσβεύει ότι οι κοινωνικοί ρόλοι μαθαίνονται, και επομένως δεν αποτελούν "φυσική" έκφραση εγγενών χαρακτηριστικών. Για τους υποστηρικτές αυτής της άποψης το φύλο δεν είναι δεδομένο της φύσης αλλά αποτέλεσμα κοινωνικών σχέσεων που διαφοροποιούνται ανάλογα με τον πολιτισμό που ζει το άτομο. Για τους κοινωνικούς ανθρωπολόγους η Ελλάδα κατέχει την κορυφαία θέση στην εθνογραφική έρευνα της Μεσογείου. Οι πρώτοι εθνογράφοι παρατήρησαν ότι οι σεξουαλικές σχέσεις στις μεσογειακές χώρες -ιδιαίτερα στην Ελλάδα- περιστρέφονται γύρω από δύο έννοιες: την τιμή και την ντροπή. Η ανδρική ελληνική "φύση"... "Τιμή" στην Ελλάδα ορίζεται τόσο η αίσθηση αυτοαξίας ενός ατόμου όσο και η αξία του απέναντι στην κοινωνία. Τόσο οι άνδρες όσο και γυναίκες έχουν τιμή, την οποία όμως διατηρούν συμπεριφερόμενοι ανάλογα με όσα υπαγορεύει η "φύση" τους. Έτσι, για τους άνδρες της κοινότητας των Σαρακατσάνων, οι οποίοι θεωρούν πως είναι "φύσει" ανώτεροι από τις γυναίκες (καθώς είναι σωματικά και ψυχικά δυνατοί, γενναίοι, υπερήφανοι και με εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους) και κοντύτερα στο Θεό, η τιμή ορίζεται με την καταξίωση στις δοκιμασίες του ανδρικού ανταγωνισμού και την απόκτηση γοήτρου. Ο "φυσικός" προορισμός του άνδρα δεν περιορίζεται μόνο στα "αμυντικά" καθήκοντα της υπεράσπισης του εαυτού, αλλά επεκτείνεται στα επιθετικά καθήκοντα της προσβολής των ορίων του άλλου. Στη Λέσβο, αντίθετα, οι κοινωνικοί επιστήμονες παρατηρούν ότι, μολονότι οι άνδρες χρειάζεται να πληρούν την "υποχρέωσή" τους αναφορικά με το γάμο και το σπίτι, θεωρούνται από τη "φύση" τους συναισθηματικοί. Η εθνογραφική έρευνα ξεχωρίζει τρεις φάσεις στη ζωή των ανδρών της ελληνικής κοινωνίας: α. παλικάρι (νέος, άγαμος άνδρας), β. άνδρας (όρος που εμπεριέχει την έννοια "σύζυγος") γ. πατέρας (περιλαμβάνει και την έννοια της ωριμότητας). Οι μονογραφίες των τελευταίων 30 ετών στην Ελλάδα δείχνουν ότι η κοινωνία αξίωνε από τους νεαρούς άγαμους άνδρες να ελέγχουν, όσο μπορούν, τη σεξουαλικότητά τους· απεναντίας, οι συνομήλικές τους γυναίκες θεωρούνταν ότι δεν έχουν σεξουαλικές ανάγκες. Τότε, στις κλειστές κοινωνίες, ευνοούνταν οι γάμοι σε νεαρή ηλικία, που ενθαρρύνονταν από τις εύπορες οικογένειες ώστε οι νεόνυμφοι να ενώσουν, μεταξύ άλλων, τις περιουσίες τους. Αντίθετα, οι λιγότερο εύρωστοι χρειαζόταν να αποταμιεύσουν προτού έλθουν εις γάμου κοινωνίαν. Η Σόφκα Ζινόβιεφ μελέτησε το φαινόμενο "καμάκι" σε μια επαρχιακή πόλη και κατέληξε ότι οι άνδρες που επιδίδονται στο κυνήγι τουριστριών είναι κυρίως χαμηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και, αφενός, αναζητούν γόητρο που δεν μπορούν να αποκτήσουν με άλλον τρόπο, αφετέρου τυγχάνουν απαξίωσης από τις ντόπιες, από τις οποίες θεωρούνται ανάξιοι για γάμο. Στη Λέσβο και στην Κύπρο η εθνογραφική έρευνα αποκαλύπτει ότι υπάρχουν δύο ομάδες ανδρών, οι "παντρεμένοι άνθρωποι" ή "νοικοκυραίοι", υποχρεωμένοι να συντηρούν γυναίκες και παιδιά, και τα "ελεύθερα πνεύματα", που είναι συνήθως άγαμοι και ονειρεύονται μια ζωή στην οποία άνδρες και γυναίκες "ζουν στην αμαρτία". Πάντως, οι έγγαμοι που θεωρούν τον εαυτό τους "ελεύθερο πνεύμα" διατείνονται πως δεν είναι "εξημερωμένοι". Η σύζυγος ενός από αυτούς δήλωσε ευθαρσώς στον Αγγλοκύπριο εθνογράφο Πίτερ Λοΐζο: "Ο άνδρας μου πηγαίνει στη Λευκωσία και ξοδεύει πολλά λεφτά στα μπουζούκια με πόρνες. Τι γνώμη έχει για αυτό ένας μορφωμένος άνθρωπος σαν κι εσάς;". Ο εθνογράφος παρατηρεί ότι στην υπό εξέταση περιοχή είθισται οι πλούσιοι επιχειρηματίες να κλείνουν το τοπικό καμπαρέ για να διασκεδάσουν τους φίλους τους. Στις πρώτες του έρευνες, το 1968, ο Λοΐζος είχε παρατηρήσει πως οι άνδρες του χωριού επισκέπτονταν πόρνες και συζητούσαν για αυτές τις συνευρέσεις τους με τους φίλους τους. Όταν ο εθνογράφος ρώτησε για ποιο λόγο δεν πειραματίζονταν με τις συζύγους τους, έλαβε την απάντηση ότι, από τη μία πλευρά, κάτι τέτοιο θα ήταν σαν να τρώνε "κάθε μέρα φακές" και, από την άλλη, ούτε οι ντόπιες γυναίκες συμπεριφέρονται με ηδυπάθεια αλλά ούτε και οι σύζυγοί τους θα επιθυμούσαν να είναι ηδυπαθείς... Ο ίδιος επισημαίνει ότι η ανδρική σεξουαλικότητα στις υπό εξέταση περιοχές θεωρείται μέσο κυριαρχίας και εξουσίας, ενίοτε και βίας. Καταλήγει, ωστόσο, παραθέτοντας τη μαρτυρία ενός σκληροτράχηλου παλιού αγωνιστή της ΕΟΚΑ στην Κύπρο, ο οποίος ήταν εκ πεποιθήσεως μονογαμικός, επειδή πρέσβευε την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. "Εάν δημιουργούσα κάποια εξωσυζυγική σχέση, θα έπρεπε να αναγνωρίσω το ίδιο δικαίωμα και στη γυναίκα μου. Ξέρεις, δεν μπορώ να δεχτώ κάτι τέτοιο. Είναι καθήκον μου να την ικανοποιώ" είπε με χαμόγελο ο σκληρός αυτός άνδρας, που απολάμβανε εκτίμησης στη μικρή του κοινότητα. ...και η γυναικεία Η πλευρά των γυναικών είχε αποσιωπηθεί επί πάρα πολλά χρόνια, καθώς εκείνες ήταν περιορισμένες στην οικιακή σφαίρα και η δική τους εμπειρία δεν ακουγόταν παρά μόνο μέσα από τα λόγια των ανδρών. Για τους Σαρακατσάνους οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για την απώλεια του Παραδείσου, συνεπώς είναι "φύσει" κοντύτερα στο Διάβολο (στερούνται θέλησης, υποτάσσονται στη ζωική τους φύση, κατατείνουν προς την κακία και την πονηριά), ενώ τόσο η σεξουαλικότητά τους όσο και το σώμα τους είναι πηγές μιαρότητας και κινδύνων. Στις γυναίκες λοιπόν αρμόζει η "ντροπή" και, εξίσου, μια αυτοεπιβεβλημένη στάση αγνότητας, συστολής και σεμνότητας. Οι εθνογράφοι που μελετούν την Ελλάδα εστιάζονται στο δίπτυχο "αμαρτωλή Εύα" για την άγαμη γυναίκα) και "Παναγία" για τη μητέρα που έχει πλέον υπερβεί τη "φυσική" μειονεξία της. Έρευνα της Τζέιν Όουεν τη δεκαετία του ΄80 στο Σοχό της Μακεδονίας, η οποία εστιάστηκε στην εμπειρία της Ελληνίδας μέσα από λόγια νεαρών κοριτσιών, κατέδειξε ότι οι κινήσεις τους υποβάλλονται υπό συνεχή έλεγχο, και μάλιστα όχι μόνο από την οικογένειά τους αλλά και από τους γνωστούς τους. Ανδρες και γυναίκες της περιοχής εξηγούν/δικαιολογούν με αντιφατικούς τρόπους αυτό τον έλεγχο. Οι άνδρες πιστεύουν πως η γυναίκα είναι μια "ξεμυαλίστρα Εύα" που επιζητεί συνεχώς ευκαιρίες για να συνάψει σεξουαλικές σχέσεις, άρα χρήζει του ελέγχου των ανδρών. Οι μητέρες, απεναντίας, θεωρούν πως το "κορίτσι είναι επικίνδυνο", εξαιτίας της αφέλειας και της αθωότητάς του, που το καθιστούν ευάλωτο σε σεξουαλικά άπληστους άνδρες. Τα νεαρά κορίτσια του Σοχού αντιτίθενται στον έλεγχο και έχουν επίγνωση του ότι η πλειονότητα των γάμων χαρακτηρίζεται από συμβατικότητα. Αντιμετωπίζουν όμως την κατάστασή τους ως αποτέλεσμα της διαβίωσής τους στην επαρχία και ονειρεύονται να ξεφύγουν από το χωριό και να ζήσουν ελεύθερες. Οι άγαμες γυναίκες ηλικίας 22-32 στην περιοχή γίνονται αντικείμενο επιπλήξεων από την τοπική κοινωνία επειδή δεν έχουν παντρευτεί. Οι ίδιες, πάντως, τονίζουν ότι ο γάμος δεν θα τους δώσει αυτονομία και αλληλοσεβασμό, ότι τα διαζύγια θεωρούνται απαράδεκτα στην τοπική κοινωνία και πως, εάν ζούσαν κάπου αλλού, θα μπορούσαν να είναι πιο ελεύθερες... Ωστόσο, οι νέες έρευνες δεν καταγράφουν στο πλαίσιο του γάμου ανισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα αλλά, περισσότερο, συμπληρωματικότητα. Το κομμάτι που λείπει από το παζλ Η εθνογραφική έρευνα στην Ελλάδα, η οποία προέρχεται κυρίως από Αγγλοσάξονες, έχει εστιάσει σε μικρές κοινότητες, συνεπώς τα αποτελέσματά της δεν έχουν πανελλήνια ισχύ, ενόσω, μάλιστα, οι κοινωνικές και οικογενειακές δομές στη χώρα μας μεταβάλλονται. Η απάντηση στο ερώτημα εάν οι Έλληνες και οι Ελληνίδες είναι μονογαμικοί/-ές ή πολυγαμικοί/-ές δεν μπορεί, κατά τη γνώμη της γράφουσας, να δοθεί με γενικεύσεις. Ωστόσο, οι εθνογραφικές έρευνες βοηθούν ώστε να εξετάσουμε με περισσότερο (αυτο)κριτικό βλέμμα πεποιθήσεις που είτε θεωρούμε "φυσικές" είτε -χωρίς καν να το συνειδητοποιούμε- επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη σεξουαλικότητά μας και τη σεξουαλικότητα των συντρόφων μας.

Ροζάννα Βούρτση, κοινωνική ανθρωπολόγος

www.in.gr