Η προσωπικότητα και το έργο των Τριών Ιεραρχών

Η προσωπικότητα και το έργο των Τριών Ιεραρχών, του Δημ. Δρίτσα,

29.01.10

του Δημ. Δρίτσα Δρ. θεολογίας, Σχολ. Συμβούλου από το περιοδικό της ΠΕΘ «ΚΟΙΝΩΝΙΑ» τεύχος 1ο του 1997 «Ποίοις εγκωμίων ρήμασιν επαινέσωμεν τους ιεράρχας; Τους αποστόλους εν χάριτι και ομοτίμους χαρίσμασι; Τους σωτήρας και οδηγούς λόγω και πράγματι; Ποιμένας χριστομιμήτους δια πίστεως, τους επιγείους αγγέλους και βροτούς ουρανίους;» Εάν ο υμνογράφος διερωτάται ως προς του τρόπον επαίνου και εγκωμίων για «τους τρείς μέγιστους φωστήρας, της τρισηλίου θεότητας», πόσο μάλλον αυτό ισχύει για του ομιλούντα; Το να αναλάβει κάποιος να ομιλήσει για τους τρεις γίγαντες του πνεύματος, της πίστεως και της αρετής, το θεωρώ τόλμημα. Και όχι μόνο αυτό, άλλα θα προσέθετα ότι είναι και μια πράξη, η οποία αδυνατεί να ανταποκριθεί με πληρότητα και αντικειμενικότητα στην ουσία του θέματος. Αρκεί να σκεφθεί κανείς αφ' ενός μεν το γεγονός ότι τα συγγράμματα τους καταλαμβάνουν δεκάδες τόμους της Ελληνικής Πατρολογίας, αφ' ετέρου δε ότι είναι αναρίθμητες οι επιστημονικές μελέτες ελλήνων και ξένων ειδικών ερευνητών, οι σχετικές με την προσωπικότητα και το έργο των Τριών Ιεραρχών. Αιτούμενος εκείνων την αρωγήν και όλων σας την επιεική κρίση, θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω τις υπέροχες μορφές τους και την πολυσχιδή δράση τους επισημαίνοντας τα βασικά διαχρονικά μηνύματα πού απορρέουν από αυτήν. Ο σημερινός πανηγυρικός εορτασμός ισούται με την εκπλήρωση ενός τριπλού χρέους όλων μας προς τους τρείς μεγάλους Πατέρες και οικουμενικούς διδασκάλους. Πρώτον, γιατί σήμερα ολόκληρος ο χριστιανικός κόσμος τελεί πνευματική πανήγυρη για να τιμήσει επαξίως τους απαράμιλλους μύστες της χριστιανικής πίστεως· τις υπέροχες εκείνες προσωπικότητες, οι οποίες εγνώρισαν και εβίωσαν την ουσία και το βάθος του Χριστιανισμού. Δεύτερον, γιατί ο Ελληνισμός τελεί μνημόσυνο ευγνωμοσύνης προς εκείνους, οι οποίοι μελέτησαν εις βάθος, αξιολόγησαν αντικειμενικώς και αξιοποίησαν δεόντως τα εκλεκτά πνευματικά προϊόντα της αρχαιοελληνικής σκέψεως. Τρίτον, γιατί οι εκπρόσωποι των γραμμάτων και ιδιαιτέρως τα σχολεία πανηγυρίζουν σήμερα τιμώντας τη μνήμη των Τριών Ιεραρχών και μεγάλων Παιδαγωγών, οι οποίοι επέτυχαν τον αρμονικό συνδυασμό της ελληνικής παιδείας και της χριστιανικής πίστεως. Θεωρώ ότι το πρώτο διαχρονικό μήνυμα πού φθάνει μέχρι σήμερα σχετίζεται με την οικογένεια και ιδιαιτέρως με τις ευσεβείς και ενάρετες μητέρες τους. Η Εμμέλεια, η Νόννα και η Ανθούσα αποτελούν υποδείγματα μητέρων πού αφοσιώθηκαν στην ανατροφή και την μόρφωση των παιδιών τους. Τους γαλούχησαν με τα νάματα της χριστιανικής πίστεως και αρετής- τους διαπαιδαγώγησαν με το υψηλό τους παράδειγμα· τους ενέπνευσαν την αγάπη προς την Εκκλησία και προς του συνάνθρωπο. Αυτές πρόσφεραν στην Εκκλησία, στην κοινωνία, στην ανθρωπότητα τις τρείς μεγαλειώδεις και ανυπέρβλητες μορφές. Ίδετε, αγαπητοί, άλλη μια πειστική απόδειξη της δυνατότητας του Χριστιανισμού να προσφέρει και στη σύγχρονη κοινωνία υποδειγματικές μητέρες. Αυτές που μπορούν να συγκρατήσουν και να αναζωογονήσουν το θεσμό της οικογένειας, από την ποιότητα της οποίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και ή ποιότητα της κοινωνίας. Το δεύτερο διαχρονικό μήνυμα σχετίζεται με τις σπουδές και τη μόρφωση των Τριών Ιεραρχών,- Την ιδιαίτερη εκτίμηση πού έτρεφαν προς την αρχαία ελληνική παιδεία αποδεικνύουν οι πολυετείς επιστημονικές σπουδές τους στις φιλοσοφικές και ρητορικές σχολές της εποχής τους. Η πολυεδρική μόρφωση τους ολοκληρώθηκε με την επιστήμη της θεολογίας και με την εις βάθος προσωπική μελέτη της Αγίας Γραφής. Επιδέξιοι χειριστές της ελληνικής γλώσσας και βαθείς γνωστές της πλούσιας ελληνικής παιδείας, τις χρησιμοποίησαν τεχνηέντως ως μέσα διατύπωσης και διάδοσης των χριστιανικών αληθειών. Τα ποικίλου περιεχομένου απαράμιλλα συγγράμματα τους αποτελούν υπέροχα μνημεία του ελληνικού λόγου και της χριστιανικής γραμματείας. Όλα τα ανωτέρω υπενθυμίζουν την αναγκαιότητα της σφαιρικής εγκυκλοπαιδικής μορφώσεως πέραν από τις ειδικές σπουδές που απαιτεί το επάγγελμα ή το λειτούργημα έκαστου. Έκτος από τεχνικούς επιστήμονες και τεχνοκράτες έχουμε ανάγκη επείγουσα από επιστήμονες με ανθρωπιστική παιδεία. Μελετώντας τα συγγράμματα τους βρίσκουμε απαντήσεις και λύσεις σε όλα τα ανθρώπινα ζητήματα και προβλήματα. Κυριολεκτικά τα θαυμάζουμε και τα απολαμβάνουμε γιατί διακρίνονται για την πολυμέρεια των θεμάτων, την πληρότητα των νοημάτων, το θεολογικό και επιστημονικό βάθος, αλλά και για την γλωσσική τους τελειότητα, πού τα καθιστούν εκλεκτή συνέχεια και ολοκλήρωση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Εμφανές επομένως είναι και το επόμενο διαχρονικό μήνυμα: χρέος μας, αλλά και συμφέρον είναι να διαφυλάξουμε και να ενεργοποιήσουμε δημιουργικά την ελληνορθόδοξη παράδοση μας για να επιβιώσουμε και ε! δυνατόν, να μεγαλουργήσουμε ως ορθόδοξον ελληνικό έθνος στον ευρύτερο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αξιοσημείωτο, αλλά και αξιομίμητο γνώρισμα των Τριών φωστήρων της τρισηλίου θεότητος είναι η μεταγλώττιση του Ευαγγελίου στη γλώσσα της καθημερινής ζωής. Εβίωσαν εις βάθος και εφάρμοσαν εμπράκτως τις χριστιανικές αλήθειες. Πραγματοποίησαν υποδειγματικά το «δείξον μοι την πίστιν σου εκ των έργων σου, καγώ δείξω σοι εκ των έργων μου την πίστιν μου» (Ιακ. 2,18). Απέδειξαν στην πράξη την δυνατότητα υλοποίησης της παύλειας προτροπής: «πίστις δι΄ αγάπης ενεργούμενη» ( Γαλ. 5,6). Ίδετε, αγαπητοί μου και υπογραμμίστε αν θέλετε και ένα άλλο διαχρονικό μήνυμα από την προσωπικότητα και την δραστηριότητα των Τριών Ιεραρχών- Πηγάζει από την πολυκύμαντη ζωή τους, πού ήταν ένας αδιάκοπος αγώνας χωρίς υστεροβουλία με σκοπό την εφαρμογή και επικράτηση των χριστιανικών αρχών της αγάπης και της δικαιοσύνης. Δεν ήσαν ψυχροί θεατές του πολυεδρικού κοινωνικού προβλήματος, του οποίου την ουσία επεσήμαναν και ανυποχώρητα αγωνίστηκαν να το επιλύσουν με βάση και γνώμονα την χριστιανική αγάπη, η οποία αποτελεί ουσιαστική αποδεικτική έκφραση της πίστεως στο Θεό της αγάπης. Ο επισκοπικός θρόνος για τους Τρεις Ιεράρχες δεν ήταν τόπος μακαριάς αναπαύσεως ή αλαζονικής επιδείξεως. Ήταν η κορυφή από την οποία παρατηρούσαν επιμελώς και μελετούσαν επισταμένως τα πολύμορφα ηθικοκοινωνικά προβλήματα της εποχής τους. Ήταν το ορμητήριο και ο στίβος για κοινωφελή χριστιανική δραστηριότητα σε όλους τους τομείς και τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής. Κατέβηκαν από τον θρόνο για να συμμετάσχουν στον πόνο και στην αγωνία των συνανθρώπων τους, στους οποίους συμπαραστάθηκαν με αξιοθαύμαστο ζήλο, με ένθερμη αγάπη, με υπομονή και με συνέπεια. Οι λόγοι και τα συγγράμματα τους απετέλεσαν το θεωρητικό επιστέγασμα της έμπρακτης εφαρμογής της χριστιανικής βιοθεωρίας. Από τα ανωτέρω απορρέει το επόμενο διαχρονικό μήνυμα: η πίστη του χριστιανού είναι ολοκληρωμένη, όπως εκείνων, όταν το θεωρητικό της περιεχόμενο εκδηλώνεται εμπράκτως με έργα αγάπης και κοινωνικής αλληλεγγύης. Από την θερμή και ζωντανή πίστη πού φλόγιζε την ύπαρξη τους, επήγαζε η αμετάκλητη αποφασιστικότητα και η ηρωϊκή αντιμετώπιση κάθε αιρετικού ή αντίπαλου της Εκκλησίας. Αυτή έδινε περιεχόμενο και νόημα στη ζωή τους και χρωμάτιζε λυτρωτικά όλες τις εκδηλώσεις της. Από αυτήν αντλούσαν την καρτερία στις θλίψεις, την υπομονή στις δοκιμασίες, τον ηρωισμό στις επιθέσεις. Αρνήθηκαν κάθε είδους συμμαχία ή συμβιβασμό με το πολύμορφο κακό πού αντιπροσώπευσαν οι δυνατοί και οι πλούσιοι της εποχής τους. Οι Τρεις Ιεράρχες πολέμησαν την αμαρτία, άλλ' έδειξαν αγάπη στον αμαρτωλό. Άλλη συνέπεια της πραγματικής και ολοκληρωμένης πίστεως ήταν η ακλόνητη αφοσίωση των Τριών Ιεραρχών στο θεοσύστατο ίδρυμα, την Εκκλησία και το λυτρωτικό της έργο. Όλη η ζωή και η δράση τους αποσκοπούσε στη δόξα και στο μεγαλείο της Εκκλησίας. Δεν φοβήθηκαν να ρίψουν τα βέλη του ελέγχου προς όλους εκείνους, οι όποιοι με λόγους ή πράξεις την έβλαπταν ή παρεμπόδιζαν το έργο της. Προκειμένου να περιφρουρήσουν την αγιότητα και το κύρος της, θυσίασαν προσωπικές φιλοδοξίες ή αξιώματα, ακόμη και αυτήν την αυτοκρατορική εύνοια. Τον έλεγχο τους δεν απέφυγαν και μερικοί ανάξιοι κληρικοί, αδιαφόρως αν αυτοί, κατείχαν υψηλά αξιώματα ή είχαν ισχυρούς προστάτες. Κι αυτό γιατί πίστευαν και τόνιζαν ότι «η ιεροσύνη τελείται μεν επί γης, άλλ' έχει τάξιν ουρανίων πραγμάτων». Ο κληρικός, διακήρυτταν και έργω και λόγω, πρέπει να είναι υπόδειγμα χριστιανικής πίστεως και ζωής για να επιτύχει την σωτηριώδη αποστολή του. Και οι Τρεις Ιεράρχες και μεγάλοι Πατέρες αναδείχθηκαν και πρότυπα ασκητικής ζωής, στέλνοντας άλλο ένα μήνυμα στον σύγχρονο άνθρωπο, ο όποιος διακατέχεται από την καταναλωτική μανία και τον άκρατο ευδαιμονισμό. Και οι τρεις ζούσαν λιτοδίαιτη ζωή δίνοντας το υπόδειγμα στους άλλους χριστιανούς της εποχής τους και όλων των εποχών όσον άφορα τη σωστή ιεράρχηση και αξιολογική κλιμάκωση των αγαθών της ζωής. Το ασκητικό πνεύμα, με επίκεντρο την αγωνιστική προσπάθεια για την υπέρβαση του υλικού στοιχείου της ανθρώπινης ύπαρξης, στη ζωή των Τριών Ιεραρχών είχε πρακτικό χαρακτήρα. Θα ήταν αδικαιολόγητη παράλειψη αν δεν αφιερώναμε λίγες γραμμές στην υποδειγματική και αξιομίμητη φιλία του Μ. Βασιλείου με τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό, από την οποίααπορρέει ακόμη ένα διαχρονικό μήνυμα ιδιαιτέρως προς τους νέους της εποχής μας. Η φιλία τους άρχισε στην Αθήνα πού σπούδαζαν και συνεχίστηκε κατά την ασκητική τους διαβίωση στην περιοχή του Πόντου. Καμιά διαφορά δεν τους χώριζε ή μάλλον όλα τους ένωναν. Ίδια πίστη, ίδια Ιδανικά, ίδιες επιδιώξεις, ίδιες σπουδές. «Συναγωνιζόμαστε», γράφει ο Γρηγόριος στον επιτάφιο λόγο του στον Μ. Βασίλειο, όχι ποιος θα έχει το πρωτείο, αλλά ποιος θα το παραχωρήσει στον άλλον. Όταν ένας από τους δυο προόδευε και ο άλλος θεωρούσε δική του την πρόοδο. Και εφαίνετο ότι υπήρχε μία ψυχή, η οποία έφερε δυο σώματα...» Άλλου γράφει ο ίδιος; «φίλος πιστός, θησαυρός έμψυχος. Φίλος πιστός, υπέρ χρυσίον και λίθον τίμιον πολύν. Φίλος πιστός, λιμήν αναψύξεως» (Ε.Π. 1, 284). Ο Χρυσόστομος, απευθυνόμενος στον Ευτρόπιο, λέγει επιγραμματικά για την γνήσια φιλία, «Αξιοπιστότερα τραύματα φίλου υπέρ εκούσια φιλήματα εχθρών». Στην εποχή μας πού όλες οι αρχές και οι αξίες δοκιμάζονται, αμφισβητούνται ή και ανατρέπονται, επιτακτικά και έντονα προβάλλεται ή σπουδαιότητα και ή αναγκαιότητα της αδελφικής «εν Χριστώ» φιλίας. Είναι όμως δυνατόν να ομιλεί κάποιος για τους Τρεις Ιεράρχες χωρίς να αφιερώσει λίγες σκέψεις στα βαθυστόχαστα νοήματα πού περιέχουν τα υπέροχα συγγράμματα τους; Από ειδικούς ερευνητές έχουν επισημανθεί σημαντικές παιδαγωγικές, ψυχολογικές και διδακτικές αρχές, οι οποίες έχουν επικυρωθεί από τις σύγχρονες αντίστοιχες επιστήμες της Παιδαγωγικής, της Ψυχολογίας, της Διδακτικής, θαυμάστε, αγαπητοί μου, μερικές από αυτές; • Για τα μαθήματα τονίζουν, ότι χρειάζεται να έχουν συνοχή και συμμετρία ανάλογη με τις αντιληπτικές δυνατότητες και την ηλικία των διδασκομένων. • Η μάθηση είναι ανάγκη να προχωρεί βαθμιαία και να αποφεύγεται η υπερφόρτωση των μαθητών με εκτενή και δύσκολη ύλη. • Η διδασκαλία να γίνεται «μετά τέρψεως και χάριτος», λέγει ο Μ. Βασίλειος, ο δε Χρυσόστομος τονίζει: «δει φθέγγεσθαι μετά πολλής χάριτος» (Ε.Π. 55, 433). • Οι ερωτήσεις να είναι συχνές και εύστοχες για να προκαλείται η προσοχή και το ενδιαφέρον των μαθητών. • Ο διδάσκων να είναι σαφής, σύντομος, συγκεκριμένος, μεθοδικός και εποπτικός στη διδασκαλία του. • Βασικές αρετές του διδάσκοντος είναι η μόρφωση, το ήθος, η πατρική αγάπη και το καλό παράδειγμα. Τονίζοντας την παιδαγωγική σημασία του παραδείγματος ο άγιος Γρηγόριος γράφει επιγραμματικά: «άφωνον έργου (=το παράδειγμα) κρείσσον απράκτου λόγου» (£.17, 37, 929). Σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις των συζύγων ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει; «μηδέν έστω γυναικί ανδρός τιμιώτερον, μηδέν ανδρί γυναικός ποθεινότερον» (Ε.ΤΤ. 51, 309). Για την ισοτιμία των φύλων ο Μ. Βασίλειος γράφει: «Το θήλυ ομοτίμως τω άρρενι παρά του κτίσαντος γέγονε» (Ε.ΤΤ. 31, 241). Επαινώντας ο Χρυσόστομος την « κατ' οίκον εκκλησίαν», την χριστιανική οικογένεια, γράφει: «ένθα ανήρ και γυνή και παιδία και ομόνοια και φιλία, εκεί μέσον ο Χριστός» ( Ε.ΤΤ. 54, 616). Αγαπητοί μου, οι Τρεις Ιεράρχες έδωσαν εξετάσεις ενώπιον Θεού και ανθρώπων με κύριο θέμα την ουσία και τον προορισμό της ανθρώπινης ύπαρξης και αρίστευσαν, αν και έχουν περάσει δεκαέξι περίπου αιώνες από την εποχή τους, της οποίας έγιναν φωτεινά ορόσημα, αποτελούν διαχρονικά πρότυπα ολοκληρωμένων χριστιανών. Στην άγια και ηρωική ζωή τους, στο ηθικό τους μεγαλείο και στο φωτεινό τους παράδειγμα, μπορούμε να βρούμε τη σωτήρια απάντηση στο αγωνιώδες ερώτημα του συγχρόνου ανθρώπου; «Πώς μπορεί να διασωθεί ο αξιοθαύμαστος πολιτισμός μας και να απολαύσει τα αγαθά του ο άνθρωπος του 21ου αιώνα;» Οφείλει να αποφεύγει την μονόπλευρη ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού πού κινδυνεύει να παραμορφώσει ή και να εξαφανίσει την προσωπικότητα του δημιουργού του. Αντιθέτως, έχει χρέος και συμφέρον να καλλιεργεί και να συνανσπτύσσει αρμονικά και τον πνευματικό πολιτισμό. Και να μη λησμονεί ποτέ ότι η ψυχή του πολιτισμού είναι ο πολιτισμός της ψυχής. Αυτό όμως μπορεί να το επιτύχει ο άνθρωπος όταν γνωρίσει σωστά και απροκατάληπτα την χριστιανική κοσμοθεωρία, η αληθινή βίωση της οποίας οδηγεί στην ψυχοβιολογική ολοκλήρωση του και στην αρμονική κοινωνική συμβίωση και ευδαιμονία. Στην ωραία και λυτρωτική αυτή προσπάθεια μας έχουμε υποδείγματα και οδοδείκτες τους Τρεις Ιεράρχες. Ας εργαστούμε, λοιπόν και ας συνεργαστούμε με ζήλο, αφοσίωση, συνέπεια και συνέχεια για την ολοκληρωτική και έμπρακτη εφαρμογή των χριστιανικών αρχών της πολυεδρικής αγάπης, της πολύμορφης ειρήνης και της «εν ελευθερία» δικαιοσύνης. Ο σημερινός πανηγυρικός εορτασμός μπορεί-και πρέπει- να αποτελέσει σταθμό και αφετηρία για την ανακαινιστική αυτή προσπάθεια όλων μας. Ας αναφωνήσουμε δε μετά του ψαλμωδού: «Ποιμένες και διδάσκαλοι, τους της σεπτής Τριάδος τρισσούς ιερομύστας συνελθόντες ευφημήσωμεν... Χαίροις της Εκκλησίας ο φωστήρ, Βασίλειε σοφέ και στύλε απερίτρεπτε. Χαίροις, ο νους ο ουράνιος, αρχιερεύ μέγιστε, θεολόγε Γρηγόριε. Χαίροις, ω χρυσολόγε, πάγχρυσε Ιωάννη, ο της μετανοίας διαπρύσιος κήρυξ...». Πρεσβείαις των αγίων Σου, Κύριε, σώσον ημάς. Αμήν. www.zoiforos.gr