ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ

Πρωτοπρ. Βασιλείου Γεωργοπούλου Δρ. Θ.

Ο άγιος Γρηγόριος, Αρχιεπίσκοπος Θεσ­σαλονίκης, ο Παλαμάς, ανήκει στις κο­ρυφαίες πατερικές προσωπικότητες της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Το πρόσωπο του συναριθμείται στους κορυφαίους προ­μάχους και εκφραστές της Ορθοδόξου Πίστεως, στους απλανείς διδασκάλους της αληθινής θεολογίας και θεογνωσίας, αλλά και της προφητικής, αποστολικής και αγιοπατερικής διδασκαλίας και εμπειρίας του τρόπου θεραπείας της ανθρωπι­νής ύπαρξης.

Ο ιερός Πατέρας υπερασπίστηκε και διατύπωσε με ακρίβεια και σαφήνεια το αποστολοπαράδοτο φρόνημα και τρόπο με τον οποίο είναι δυνατή η αληθής θεο­γνωσία και κοινωνία του ανθρώπου μετά του Τριαδικού Θεού, έχοντας απέναντι του εκπροσώπους του ανθρωποκεντρι­κού ουμανισμού, τους λατινόφρονες και λατίνους της εποχής του, οι οποίοι πολέ­μησαν τόσο το πρόσωπο του άγ. Γρηγορίου όσο και την ησυχαστική μέθοδο, ως εκκλησιαστική και αγιοπατερική πρακτι­κή, που είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις θέσεις του ιερού Πατέρα.

Οι πολέμιοι του, όπως ο Βαρλαάμ, ως γνωστόν, θέλησαν να ταυτίσουν τις θέσεις του με τις αιρετικές διδασκαλί­ες, των «Μασσαλιανών» και επινόησαν τους απαξιωτικούς και δυσφημιστικούς όρους «ομφαλοψυχία» και «ομφαλοσκόποι». Στα νεότερα χρόνια οι Ρωμαιοκα­θολικοί και οι Προτεστάντες υιοθέτησαν τον απαράδεκτο όρο «Παλαμισμός» για να παρουσιάσουν τη διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου ως δήθεν μία ατομική και ιδι­όρρυθμου χαρακτήρα διδασκαλία χωρίς να παραιτηθούν της πολεμικής ή και της κριτικής τους κατά του ιερού πατέρα². Προσπάθησαν ακόμη να συσχετίσουν τον Ησυχασμό με θρησκευτικές πρακτι­κές του Ινδουισμού, όπως τη Γιόγκα³.

Σχετικά όμως με το πρόσωπο του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά και την ησυχαστική μέθοδο, στα νεότερα χρόνια, επι­χειρήθηκαν και διάφορες απόπειρες αποκρυφιστικής προσέγγισης, παρουσίας και ερμηνείας τους, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό που δεν είναι ευρύτερα γνωστές.

Στα πλαίσια του άρθρου μας αυτού, και έχοντας ως σκοπό μόνο την ενημέ­ρωση, θα επισημάνουμε βασικά σημεία αυτής της απόπειρας αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού, με αναφορά σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παρα­δείγματα. Εν προκειμένω είναι αυτονό­ητο, ότι η συστηματική αναίρεση των αποκρυφιστικών θέσεων ξεφεύγει από τα πλαίσια ενός άρθρου.

Το πρώτο παράδειγμα προέρχεται από το εξωτερικό. Όπως ήδη αναφέραμε η απόπειρα αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού δεν είναι γνώρισμα ή πρα­κτική μόνο ελληνικών αποκρυφιστικών κύκλων. Στα πιο αντιπροσωπευτικά πα­ραδείγματα ανήκει το έργο του Pierre A. Riffard, L' Esoterisme, ένα έργο το οποίο αποτελεί για το χώρο του βασικό έργο αναφοράς (Standardwerk)⁴. Στο έργο αυ­τό ο Ησυχασμός αφ' ενός μεν θεωρείται κεφάλαιο της δυτικής εσωτεριστικής πα­ραδόσεως, αφ' ετέρου δε, χαρακτηρίζεται ως χριστιανική Γιόγκα⁵ και επιχειρείται η επισήμανση αναλογιών μεταξύ διαφόρων εκπροσώπων της ησυχαστικής παράδοσης και Ινδουιστικών πρακτικών⁶.

Στο ίδιο έργο διάφορα φιλοκαλικά κεί­μενα μέσα από ένα παραμορφωτικό πρί­σμα προσέγγισής τους συγκαταλέγονται στα αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας ακόμη μορφής εσωτερισμού, μεταξύ των πολλών, στις διάφορες μορφές της χωροχρονικής του έκφρασης και εξέλιξής του⁷.

Σε αντίστοιχα πλαίσια και θέσεις, πα­ρουσίαζε τον Ησυχασμό ως κεφάλαιο του δυτικού εσωτερισμού στην χριστιανική του εκδοχή, τη δεκαετία του 1960 και ο Luc Benoist, στο πολύ μικρότερο ως προς τον όγκο της ύλης έργο του, L' Esoterisme, που είχε εκδοθεί το 1963 στη σειρά que sais je ?, Les Presses Universitaires de France.

Το δεύτερο παράδειγμα προέρχεται από έναν σημαντικό εκπρόσωπο του ελληνικού αποκρυφισμού τον Νικόλαο Μαργιωρή (1913-1993 ). Ο Ν. Μαργιωρής υιοθετεί ανεπιφύλακτα τον υποτιμητικό όρο ομφαλοσκόποι⁸, ταυτίζει το άκτιστο φως με το Άγιο Πνεύμα και το χαρακτη­ρίσει «κυλιόμενο πύρινο ρεύμα»⁹. Στη συνέχεια αναφέρεται εκτενώς στην στάση του σώματος, τονίζοντας ότι ο ομφαλός που εστίαζαν οι μοναχοί το βλέμμα τους, στον εσωτερισμό χαρακτηρίζεται ως περιοχή «Ηλιακού πλέγματος»¹⁰, όπου σύμφω­να με την εσωτεριστική ανθρωπολογία βρίσκεται «η έδρα του τέταρτου εγκεφά­λου»¹¹, και ότι μετά το διαλογισμό, που αυ­τός ανακαλύπτει ότι έκαναν οι μοναχοί, έπιπταν σ' έκσταση¹².

Η πίστη στο Χριστό, και η ευχή δεν είναι, κατά τον εν λόγω αποκρυφιστή, παρά μόνο «εκχύλισμα δονητικής συγ­κίνησης»¹³ που αποβλέπει στην απελευ­θέρωση, «από τη φυλακή του σώματος της πνευματοψυχής, προς τα Ουράνια Βασίλεια»¹⁴. Στη συνέχεια παρουσιάζει πλήθος φαντασιών των εσωτεριστών ως ανάλογες θείες εμπειρίες, υποστηρίζει ότι οι Μασσαλιανοί έδωσαν πολλά στον άγ. Γρηγόριο τον Παλαμά¹⁵, και επιχειρεί να παρουσιάσει αναλογίες και συσχετι­σμούς του ακτίστου φωτός με άλλα φώτα που βλέπουν οι διάφοροι μυστικιστές¹⁶. Ομιλεί ιδιαιτέρως θετικά για τη σημασία και τη λειτουργία της φαντασίας¹⁷ και κα­ταλήγει στο ότι ο άγ. Γρηγόριος ο Παλα­μάς, είναι συν τοις άλλοις, υπερασπιστής των αληθινών μυστικιστών¹⁸.

Το τρίτο παράδειγμα προέρχεται από εκπρόσωπο και οπαδό γκουρουϊστικής κίνησης στην Ελλάδα, η οποία είναι δι­εθνώς γνωστή ως «Επιστήμη της Πνευ­ματικότητας» (Science of Spirituality) και ως «Sawan Kipral Ruhani Mission»¹⁹. Σε κείμενό του, αφού επισημάνει ότι πίστη του μυστικισμού είναι μεταξύ των άλλων και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος «απο­τελεί μία σταγόνα από τον Ωκεανό της Θεότητας» που ως τελικό στόχο έχει να «ενωθεί με τη Θεότητα»²⁰, θα συνδυάσει τον μυστικισμό τόσο με κοινές δοξασίες αμφοτέρων, του αποκρυφισμού δηλαδή και του γκουρουισμού, όπως, μετενσάρ­κωση, διαλογισμός, μαθητής, δάσκαλος, όσο και με ιδιαιτερότητες της γκουρουϊστικής κίνησης όπως «χορτοφαγία», ή την «ιδέα των φωτισμένων αγίων»²¹.

Αφού, αρχικά, συσχετίσει το πρόσω­πο του Χριστού και την υποτιθέμενη εσωτερική του διδασκαλία, που αυτός διαπιστώνει, με το πρόσωπο και τη διδα­σκαλία του Πυθαγόρα²², το πρόσωπο του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά, όπως και άλλων νηπτικών πατέρων, το εντάσσει στα πλαίσια του χριστιανικού μυστικισμού. Να σημειωθεί όμως, ότι ο εν λόγω οπαδός της γκουρουιστικής κίνησης, αφ' ενός μεν κατανοεί τον όρο μυστικισμό με σαφώς αποκρυφιστικό περιεχόμενο, αφ' ετέρου δε, τον λεγόμενο χριστιανικό μυστικισμό τον θεωρεί μετεξέλιξη του αρχαίου ελληνικού μυστικισμού. Στα πλαίσια αυτά θεωρεί τον άγ. Γρηγόριο ως ένα κρίκο στα πλαίσια μιας αλυσίδας προσώπων «που διέσωσαν μέχρι τις μέ­ρες μας άσβεστη τη δάδα της μυστικιστι­κής γνώσης»²³.

Όπως προκύπτει αβίαστα και στις τρεις περιπτώσεις αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού που αναφέραμε, η διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά παρουσιάζεται πλήρως διαστρε­βλωμένη και έξω από κάθε ιστορική, εκκλησιαστική και θεολογική βάση. Τα όσα αναφέρουν ως διδασκαλίες του αγίου είναι απολύτως αντίθετα με τα όσα όν­τως ο ιερός πατέρας διδάσκει. Γι' αυτούς θεωρείται ως ένας ακόμα εκπρόσωπος του μυστικισμού σε καθαρά αποκρυφιστική εσωτεριστική βάση, που διατυπώνει προσωπικές του, εσωτεριστικού τύπου, εμπειρίες.

Συνεχίζοντας την αναφορά μας στις απόπειρες αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού, πρέπει να επισημάνουμε ότι τέτοιες απόπειρες δεν απουσιάζουν και από περιοδικά που κινούνται ξεκάθαρα στα πλαίσια του αντιχριστιανικού χώρου της λεγόμενης «Νέας Εποχής».

Σε αρθρογραφία αυτών των περιοδικών²⁴ ο Ησυχασμός παρουσιάζεται ουσιαστικά ως μορφή και κεφάλαιο του Εσωτερισμού. Σύμφωνα με την αρθρογραφία αυτή, ο Ησυχασμός χαρακτηρίζεται ως ο «μεγάλος άγνωστος του ελληνικού εσωτερισμού».²⁵

Ως μέθοδος, ισχυρίζονται, είναι γνωστή προ της εμφανίσεως του χριστιανισμού, ανακαλύπτουν συγγένειες και ομοιότητες στις ησυχαστικές πρακτικές με ανάλογες πρακτικές τόσο της Γιόγκα, όσο και με πρα­κτικές βουδιστών μοναχών ή και των Σούφι, καθώς, κατά την αντίληψή τους, το συνεκτι­κό στοιχείο ανάμεσά τους, παρά τις διαφορο­ποιήσεις τους, είναι ο μυστικισμός ²⁶. Επιπλέ­ον, οι ομοιότητες που αυτοί διαπιστώνουν δείχνουν, «όχι μια απλή σύμπτωση, αλλά δα­νεισμό της μιας παράδοσης από την άλλη»^27.

Η ορθόδοξη ησυχαστική παράδοση σε σχέση με τη νοερά προσευχή, υποστηρί­ζουν, «χρησιμοποιεί την ίδια μέθοδο με όλες τις έγκυρες παραδόσεις (σημ.σ. τις εξωχριστιανικές εννοείται) και παρόμοιες τεχνικές»²⁸ και το μόνο που τη διαφοροποι­εί είναι το πρόσωπο του Χριστού. Στα ίδια πλαίσια, σ' άλλη περίπτωση ο Ησυχασμός αξιολογείται ότι στην «ουσία πρόκειται για μια όψη της προαιώνιας Σοφίας ή της παγ­κόσμιας μυστικής παράδοσης, που στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο προηγήθηκε του επίσημου Χριστιανισμού κατά τουλάχιστον χίλια χρόνια»²⁹.

Στην αρθρογραφία των Νεοεποχίτικων αυτών περιοδικών σχετικά με τον Ησυχασμό συναντά επιπλέον κάποιος: α) μία απο­σπασματική χρήση και αναφορά κειμένων παλαιότερων και νεότερων νηπτικών πα­τέρων, όχι ορθώς πάντα κατανοούμενων, εκτός της ευρύτερης νοηματικής τους συνά­φειας και εξάπαντος εκτός της θεολογικής τους και εκκλησιαστικής τους νοηματοδότησης.

Και β) δεν απουσιάζουν και ανιστόρη­τοι ισχυρισμοί όπως: «η σύγχρονη χριστια­νική θρησκεία και η αυθεντική διδασκαλία του Ιησού , είναι μάλλον δύο πράγματα ασύμβατα, που δεν έχουν καμία σχέση μετα­ξύ τους», ή ότι «Ο Ησυχασμός, όπως και ο κυριότερος εκφραστής του, ο Γρηγόριος Πα­λαμάς (1296-1359), κάποια εποχή (19ος αι.) αμφισβητήθηκαν και θεωρήθηκαν έως και αιρετικοί από την επίσημη Εκκλησία»³⁰.

Ένα ακόμη παράδειγμα άποκρυφιστικης ερμηνείας του Ησυχασμού προέρχεται από τον χώρο του Τεκτονισμού. Στην Εγ­κυκλοπαίδεια της Ελευθέρας Τεκτονικής υπάρχει λήμμα «Ομφαλοσκόποι» και η ησυχαστική πρακτική παρουσιάζεται μό­νο ως μια μορφή ψυχοσωματικής στάσης³¹. Στη συνέχεια παρουσιάζεται και περιγρά­φεται τόσο η εν λόγω στάση όσο και τα πα­ραγόμενα αποτελέσματά της κατά τρόπο σαφώς επιφανειακό και ανακριβή.

Αναφέρονται χαρακτηριστικά, συν τοις άλλοις, στο εν λόγω λήμμα ότι ομφαλο­σκόποι ονομάζονταν κατά τον 14ον αιώ­να μοναχοί της Ανατολικής εκκλησίας, οι οποίοι «κλεισμένοι εις τα κελλία των εκάθηντο κατά γης με τα γόνατα διπλωμένα προς το στήθος και ητένιζον ακίνητοι τον ομφαλόν των. Εν αρχή κατελαμβάνοντο υπό σκοτοδίνης, αλλά κατόπιν ησθάνοντο ότι εκυκλούντο υπό ζωηρού φωτός εξερχομένου εκ των ένδον, το οποίον εθεώρουν ως θείον φως, ως αυτόν τον Θεόν και κατελαμβάνοντο από ευφροσύνην»³².

Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας για τις απόπειρες αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού με τα διάφορα αντιπροσω­πευτικά και όχι τα μοναδικά παραδείγματα που αναφέραμε, θα θέλαμε να επισημάνουμε ορισμένα βασικά σημεία που διαπιστώνει κάποιος σε όλες αυτές τις κινήσεις.

α) Η όλη επιχειρηματολογία των αποκρυφιστικών προσπαθειών επιχειρεί να παρουσιάσει τον Ησυχασμό εντός των εσωτεριστικών πλαισίων ως μία μυστική, απόρρητη διδασκαλία και τεχνική που ευθύνεται σε κάποιο στενό κύκλο μυημένων.

β) Η διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά κακοποιείται στην κυριολεξία, καθώς τις θεολογικές θέσεις του επιχει­ρούν να τις παρουσιάσουν και να τις νοηματοδοτήσουν με περιεχόμενο που συναν­τά κάποιος σε αποκρυφιστικά κείμενα και χώρους.

γ ) Το πρόσωπο και η διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά παρουσιάζεται άλ­λοτε ως μια μορφή διδασκαλίας και τεχνι­κής εσωτεριστικού χαρακτήρα και άλλοτε επιχειρούν να τα εξισώσουν με πρακτικές εξωχριστιανικών θρησκευμάτων (Ινδουι­σμού-Βουδισμού).

δ) Η ησυχαστική διδασκαλία παρου­σιάζεται έξω από κάθε ιστορική, εκκλη­σιαστική και θεολογική βάση. Συνέπεια αυτού, είναι το γεγονός, ο άγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς να παρουσιάζεται ως ένας εσωτεριστής που διατύπωσε την αντίστοι­χη δική του προσωπικού τύπου εμπειρία στα πλαίσια της υποτιθέμενης εσωτερικής αναζήτησής του.

ε) Σύμπασα η ησυχαστική παράδοση, νηπτικοί Πατέρες και φιλοκαλικά κείμενα, αποτελούν στα πλαίσια της αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού μια μορφή, μεταξύ των πολλών, της χωροχρονικής έκ­φρασης και εξέλιξης του εσωτερισμού.

Αν θέλαμε να χαρακτηρίσουμε όλες αυ­τές τις αποκρυφιστικές προσπάθειες ερμη­νείας του Ησυχασμού, θα πρέπει να επα­ναλάβουμε μια επισήμανση που υπάρχει στο Μήνυμα της Συνόδου των εν ενεργεία Ιεραρχών του σεπτού Οικουμενικού Θρό­νου το 1998 που ισχύει εν προκειμένω και στην δική μας περίπτωση, ότι όλες αυτές οι αποκρυφιστικές απόπειρες «κατά την δι­δασκαλία των νηπτικών Πατέρων γέμουν αχυρολογίας»³³.

1. Βλ. Πρωτ. Θεοδώρου Ζήση, Θεολόγοι της Θεσσαλονί­κης, Θεσσαλονίκη 1997², σ. 91.

2. Βλ. Σταύρου Γιαγκάζογλου, Προλεγόμενα στη Θε­ολογία των άκτίστων ενεργειών, Κατερίνη 1992, σσ. 15- 24.

3. Βλ. π. χ. Ε. von. Ivanka, Byzantinische yogis, στο Zeitschrift der deutschen morgenladischen Gesellschaft 102 (1952), σσ. 234239. Γ. Μαντζαρίδη, Η περί θεώσεως τον ανθρώπου διδασκαλία Γρηγορίου τον Παλαμά, Θεσσαλο­νίκη 1963, σ. 93.

4. Βλ. Pierre A. Riffard, L' Esoterisme. Qu' est ce que V isotirisme? Anthologie de V Esoterisme occidental, Paris 1990.

5. Βλ. Pierre A.Riffard, L' Esoterisme, οπ. π., σ. 609.

6. Βλ. Pierre A.Riffard, L' Esoterisme, οπ. π., σ. 610.

7. Βλ. Pierre A. Riffard, L' Esoterisme, οπ. π., σσ. 609-615.

8. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός. Χριστοκεντρικός και χριστοκρατικός Μυστικισμός, Αθήνα 1991, σσ.233, 238, 239, 242 κ. α.

9. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.234, 237, 240.

10. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.238.

11. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.239.

12. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σσ. 239, 244. Για τον απολύτως διαφορετικό τρόπο κατανόη­σης της έκστασης από τους πατέρες βλ. Α. Παπαδοπού­λου, Θεολογική Γνωσιολογία κατά τους Νηπτικούς Πατέ­ρας, (ΑΒ 25), Θεσσαλονίκη 1977, σσ. 76 -84.

13. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.242.

14. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.242.

15. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.251.

16. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σσ.255-258.

17. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σσ.264-266.

18. Βλ. Νικολάου Μαργιωρή, Μυστικισμός, οπ. π., σ.266.

19. Για την εν λόγω Γκουρουϊστική κίνηση βλ. D. C. Lane, The Radhasoami Tradition: A Critical History of Guru Successorhip, New York London 1992. R. Hummel, Sant Mat, στο Η. Gasper J. Miiller Fr.Valentin, Lexikon der Sekten, Sondergruppen und Weltanschauuhgen, 2001⁷, στ. 933 939. Η εν λόγω κίνηση δραστηριοποιείται στην Ελλάδα με κέντρα στις πόλεις Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Ρέ­θυμνο, Μυτιλήνη.

20. Βλ. Γαβριήλ Σιμονέτου, Ελληνικός Μυστικισμός, ειδική έκδοση περ. ΑΒΑΤΟΝ, Τ. 58, Φεβρ. 2006, σ. 3.

21. Βλ. Γαβριήλ Σιμονέτου, Ελληνικός Μυστικισμός, οπ. π., σ. 4.

22. Βλ. Γαβριήλ Σιμονέτου, Ελληνικός Μυστικισμός, οπ. π., σ. 9.

23. Βλ. Γαβριήλ Σιμονέτου, Ελληνικός Μυστικισμός, οπ. π., σ. 24.

24. Βλ. π. χ. Γεωργίου Στάμκου, Βυζαντινός Μυστικι­σμός. Ο Μεγάλος άγνωστος του Ελληνικού εσωτερισμού, στο Περ. Τρίτο Μάτι, Τευχ. 44, Μάρτιος 1995, σσ. 30 37. Νικήτα Κοράλη, Ησυχασμός. Η Άγνωστη «Γιόγκα» της Ορθοδοξίας, στο Περ. Άβατον, τ. 58, Φεβρ Μαρτ. 2006, σσ. 65 70.

25. Βλ. Γεωργίου Στάμκου, Βυζαντινός Μυστικισμός, όπ.π., σ. 30.

26. Βλ. Γεωργίου Στάμκου, Βυζαντινός Μυστικισμός, οπ.π., σσ. 31, 36.

27. Βλ. Γεωργίου Στάμκου, Βυζαντινός Μυστικισμός, οπ. π., σ. 36.

28. Βλ. Γεωργίου Στάμκου, Βυζαντινός Μυστικισμός, οπ.π., σ. 33. Τέτοιου είδους ισχυρισμοί είναι αντίθετοι από την πραγματικότητα. Στα πλαίσια αυτής της προβληματικής επισημαίνει, μεταξύ των άλλων, ο Mircea Eliade: «Δεν θάπρεπε να ξεγελαστούμε από τις εξωτερικές αυτές ομοιότητες με την πραναγυάμα. Η πειθαρχία της αναπνο­ής κι η σωματική στάση στους ησυχαστές έχουν σκοπό να προετοιμάσουν τη νοερή προσευχή. Στη Yoga Sutra οι ίδιες ασκήσεις επιζητούν την «ενοποίηση» της συνείδησης και την προετοιμασία για «διαλογισμό» κι ο ρόλος του θεού (Icvara) είναι αρκετά περιορισμένος. Δεν είναι όμως λιγότερο αληθινό ότι και οι δύο τεχνικές που αναφέρθηκαν πιο πά­νω, είναι, φαινομενικά, αρκετά όμοιες ώστε να μη μπορεί να τεθεί πρόβλημα επίδρασης του ινδικού φυσιολογικού μυστικισμού στον Ησυχασμό». Βλ. Mircea Eliade, Γιόγκα, (μετ. Ε. Τσούτη), Αθήνα 1980, σ.71.

29. Βλ. Νικήτα Κοράλη, Ησυχασμός. Η Άγνωστη «Γιόγ­κα» της Ορθοδοξίας, οπ.π., σ. 65.

30. Βλ. Νικήτα Κοράλη, Ησυχασμός. Η Άγνωστη «Γιόγ­κα» της Ορθοδοξίας, οπ.π., σ. 65.

31. Βλ. Νέστορος Λάσκαρι, Εγκυκλοπαίδεια της Ελευθέ­ρας Τεκτονικής, έκδ. Στοάς Όμηρος, Αθήναι 19512, σ. 654.

32. Βλ. Νέστορος Λάσκαρι, Εγκυκλοπαίδεια της Ελευθέ­ρας Τεκτονικής, οπ.π., σ. 654.

33. Περιοδ. Επίσκεψις, Αρ. 561, 30.9.1998, σελ. 5.

Από το περιοδικό ΔΙΑΛΟΓΟΣ τεύχη 55-56-57

www.egolpio.gr