Ο φόβος ως πολιτικό εργαλείο και πώς θα το αχρηστέψουμε

ΜΕ ΤΟΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗ COREY ROBIN

ΚΕΙΜΕΝΑ | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΟΛΙΤΗ (politi@enet.gr)

Συλλογικά και ατομικά όλοι κάτι φοβόμαστε: τη χρεοκοπία, την απόλυση, την κατάρρευση του ευρώ, τους ιούς, τους χωρισμούς, μήπως πέσει ο ουρανός στα κεφάλια μας. Κι όμως, ο αμερικανός καθηγητής Κόρεϊ Ρόμπιν με το βιβλίο του «Φόβος: Η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας» αποκαλύπτει ότι ο φόβος είναι το πιο αποτελεσματικό εργαλείο πολιτικής χειραγώγησης. Το δηλητήριο που παραλύει τη δράση και την αντίσταση στην επέλαση οποιασδήποτε εξουσίας. Υπάρχει αντίδοτο; Ναι, λέει ο καθηγητής. Να ξεφοβηθούμε και να αντεπιτεθούμε.

Φόβος: Η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας». Ο τίτλος στο εξώφυλλο του βιβλίου που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια μοιάζει να αναφέρεται (και) στην κατάσταση στην Ελλάδα. Ο αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Κόρεϊ Ρόμπιν έγραψε το βιβλίο όταν μεσουρανούσε ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» και τη διεθνή πολιτική υπαγόρευε ο φόβος των τρομοκρατικών χτυπημάτων.

Σήμερα τη σκυτάλη στη φοβική ατζέντα παραλαμβάνει ο οικονομικός φόβος, καθώς καλούμαστε να φτωχύνουμε για να μην πτωχεύσουμε. Η κάμερα της εξουσίας αλλάζει γωνία λήψης, η ταινία εξακολουθεί να είναι θρίλερ. Μια συνέντευξη με το συγγραφέα του «Φόβου» επιβάλλεται, ειδικά τώρα που το αμερικανικό μοντέλο του φόβου και της αυθαιρεσίας στο χώρο εργασίας έρχεται στη χώρα μας μέσω μνημονίου, με την κατεδάφιση των συλλογικών συμβάσεων και την καταπάτηση στοιχειωδών δικαιωμάτων.

Οχι, όμως, για να σκιαχτούμε κι άλλο, αλλά επειδή είναι -επιτέλους- καιρός να ξεφοβηθούμε.

Πόσο έχει αλλάξει η πολιτική του φόβου από τότε που ξέσπασε η οικονομική κρίση; «Το οικονομικό άγχος παίζει μεγαλύτερο ρόλο τώρα από ό,τι στις αρχές της δεκαετίας και ο φόβος της τρομοκρατίας φαίνεται να έχει υποχωρήσει. Ομως η πολιτική του φόβου παραμένει: οι πολιτικοί ηγέτες και οι ελίτ επιλέγουν κάθε φορά να εστιάσουν σε κάτι ως αντικείμενο ανησυχίας. Πα- ρότι το οικονομικό άγχος έχει αυξηθεί απότομα τα τελευταία χρόνια, οι πολιτικές ελίτ δεν του έχουν δώσει τόση σημασία - ή τουλάχιστον δεν το αναδεικνύουν σε κεντρικό ζήτημα της πολιτικής τους, όπως έκαναν με το φόβο της τρομοκρατίας. Σε επίπεδο δημοσιονομικών δαπανών και προϋπολογισμού, ο στρατιωτικός τομέας στις ΗΠΑ εξακολουθεί να καλύπτει ένα υπέρογκο ποσό ανελαστικών κονδυλίων».

Θεωρείτε, δηλαδή, ότι οι ελίτ δεν αντέδρασαν επαρκώς στο χρηματοπιστωτικό κραχ του '08; «Η αντίδρασή τους δεν είχε ούτε κατά διάνοια την ίδια ένταση με την οποία αντέδρασαν στα χτυπήματα τις 11ης Σεπτεμβρίου. Τους πήρε πολύ χρόνο να συνειδητοποιήσουν τις επιπτώσεις του κραχ και σε κανένα βήμα της διαδικασίας δεν ξόδεψαν αρκετά χρήματα, ούτε έκαναν αρκετά για να αντισταθμίσουν τα προβλήματα που προξένησε το κραχ, όπως έχουν εύστοχα υποδείξει κριτικές φωνές σαν του Πολ Κρούγκμαν. Ολα αυτά επιβεβαιώνουν το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου μου: αν ο φόβος είναι πολιτική κατασκευή, αυτό σημαίνει ότι δεν γεννιούνται όλοι οι φόβοι ίσοι. Σε κάποιους δίνεται μεγαλύτερη βαρύτητα απ' ό,τι σε άλλους».

Ποιος είναι ο ρόλος των δημοσιογράφων στην κατασκευή του πολιτικού φόβου, ειδικά σε μια εποχή κρίσης των ΜΜΕ; «Θεωρώ ότι οι αλλαγές στο ρόλο των δημοσιογράφων και της δημοσιογραφίας γενικότερα στην πολιτική του φόβου είναι μία από τις σημαντικότερες εξελίξεις των τελευταίων χρόνων. Οταν έγραψα το "Φόβο" η μπλογκόσφαιρα ήταν ακόμα στο ξεκίνημά της. Υπήρχε κριτική απέναντι στα ΜΜΕ, αλλά περιοριζόταν σε κάποιες λίγες αριστερές φωνές. Πλέον η κριτική απέναντι στα ΜΜΕ εκφράζεται από περισσότερες πηγές, με μεγαλύτερη δριμύτητα, από αρθρογράφους που επιτελούν έργο ζωτικής σημασίας. Μπορεί αυτές οι φωνές να μην επαρκούν για να αναχαιτίσουν τη χιονοστιβάδα πολιτικού φόβου -πολλοί από αυτούς έγραφαν ενάντια στον πόλεμο στο Ιράκ χωρίς να καταφέρουν να τον σταματήσουν-, προσφέρουν όμως ένα πολύτιμο βήμα στα κοινωνικά κινήματα και στους ακτιβιστές, για να εκφράσουν την κριτική τους και να αρθρώσουν εναλλακτικές προτάσεις. Οι δημοσιογράφοι εξακολουθούν σε μεγάλο βαθμό να υπηρετούν το μηχανισμό του φόβου, έχουν όμως να αντιμετωπίσουν κάποιους πολύ σοβαρούς αντιπάλους - και αναφέρομαι κυρίως στα ανεξάρτητα μέσα στο διαδίκτυο».

Χρησιμοποιείτε διαφορετικές λέξεις (φόβος, τρόμος, άγχος, ολοκληρωτισμός) για να περιγράψετε την έννοια του πολιτικού φόβου στη σκέψη διαφορετικών φιλοσόφων. Ποια προσέγγιση θεωρείτε πιο επίκαιρη; «Η προσέγγιση του Χομπς (την οποία αποκαλώ "φόβο") προσφέρει το πιο χρήσιμο πεδίο εκκίνησης για να αρχίσουμε να κατανοούμε την πολιτική του φόβου σήμερα. Αν και διαφωνώ με στοιχεία της ανάλυσής του (οπωσδήποτε διαφωνώ με την πολιτική του θέση), ο Χομπς εστιάζει στα κριτικά στοιχεία του φόβου περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο σύγχρονο θεωρητικό: αναδεικνύει το ρόλο των ελίτ εντός και εκτός της κρατικής μηχανής και της πολιτικής ιδεολογίας, στο πώς καθορίζουν τι πρέπει να φοβόμαστε στον δημόσιο βίο, πώς προσλαμβάνουμε αυτούς τους φόβους και πώς πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε. Ασχολείται με το πώς οι πολιτιστικοί θεσμοί καλλιεργούν το φόβο. Στην εποχή του ήταν οι εκκλησίες και τα πανεπιστήμια· στην εποχή μας είναι τα ΜΜΕ. Επί πλέον, αναδεικνύει τη σχέση μεταξύ εσωτερικής πολιτικής και διεθνούς ασφάλειας. Εκεί που πιστεύω ότι κάνει λάθος είναι πως δίνει υ- περβολική έμφαση στην ενότητα κράτους και κοινωνίας των πολιτών. Θεωρώ ότι αυτοί οι θεσμοί μπορούν να είναι αποσπασματικοί και διαχωρισμένοι και, παρ' όλα αυτά, να εξακολουθούν να γεννάνε το φόβο».

Αντίθετα με τον Χομπς, εσείς υποστηρίζετε ότι ο φόβος δεν είναι εποικοδομητικός. Τι μπορεί να μας εμπνεύσει αντί για το φόβο; «Το σημείο εκκίνησης για μένα είναι η διανοητική και ηθική κληρονομιά της Αριστεράς, η έμφαση στην ισότητα, στα ανθρώπινα δικαιώματα και στη δικαιοσύνη. Ο φόβος γίνεται καθοριστικός παράγοντας στη δημόσια ζωή, όταν δεν υπάρχει τίποτ' άλλο να μας παρακινήσει σε δράση. Γι' αυτό και η πολιτική του φόβου είναι τόσο ισχυρή σε μετεπαναστατικές ή αντεπαναστατικές εποχές όπως η δική μας. Οσο δυναμώνουν τα κοινωνικά κινήματα, η λαϊκή απαίτηση για ελευθερία και ισονομία τόσο λιγότερο επιρρεπείς γινόμαστε στην πολιτική του φόβου».

Στο κεφάλαιο του βιβλίου σας «Η αμερικανική εκδοχή του φόβου» περιγράφετε πώς λειτουργεί ο πολιτικός φόβος στις ΗΠΑ. Τι το ξεχωριστό έχουν οι ΗΠΑ σε σχέση με τα ευρωπαϊκά κράτη; «Οι ΗΠΑ έχουν τρία χαρακτηριστικά που τις διαφοροποιούν από τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη: Πρώτο, η κυβέρνηση είναι περισσότερο πολυδιασπασμένη απ' ό,τι (για πα- ράδειγμα) η κυβέρνηση της Γαλλίας ή της Βρετανίας. Η κεντρική μας κυβέρνηση στην Ουάσινγκτον χωρίζεται σε τρία όργανα, το καθένα από τα οποία μπορεί να θέσει βέτο σε πολλά σημεία, και να ακυρώσει την πολιτική δράση. Αυτή η κυβέρνηση με τη σειρά της μοιράζεται την εξουσία της με 50 ομοσπονδιακές κυβερνήσεις και πολλές περισσότερες δημοτικές. Οπότε το πολιτικό μας σύστημα είναι λιγότερο ικανό για συνολική δράση. Κατά δεύτερο λόγο, οι θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών (εκκλησίες, πανεπιστήμια, ομάδες πολιτών κ.λπ.) έχουν σημαντικές εξουσίες απέναντι στο κράτος. Και πάλι, ακόμα κι αυτοί οι θεσμοί έχουν δικαιώματα βέτο.

»Σε αντίθεση με πολλούς προοδευτικούς και συντηρητικούς διανοητές, που θεωρούν ότι όλα αυτά τα χαρακτηριστικά κάνουν την κοινωνία μας πιο ελεύθερη, το δικό μου επιχείρημα είναι ότι οι πολλοί αλληλοαναιρούμενοι θεσμοί κάνουν την κοινωνία μας πιο καταπιεστική. Τέλος, σ' εμάς στις ΗΠΑ υπάρχει τεράστια απορρύθμιση στους χώρους εργασίας. Ο κύριος μηχανισμός καταπίεσης και καταναγκασμού σ' αυτήν τη χώρα δρα στους χώρους εργασίας, και αυτό συμβαίνει επειδή οι εργοδότες στις ΗΠΑ έχουν συγκεντρώσει πολύ περισσότερη δύναμη από ό,τι τα αφεντικά στην Ευρώπη».

Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το φόβο στον εργασιακό χώρο, που αυξάνεται παράλληλα με τους δείκτες ανεργίας και το βάθεμα της κρίσης; «Εχει αποδειχθεί ότι η πολιτική του εκφοβισμού στο χώρο εργασίας είναι πάντα πιο έντονη σε καταστάσεις υψηλής ανεργίας. Οταν οι εργαζόμενοι δεν έχουν περιθώρια να βρουν αλλού δουλειά, αν πιστεύουν ότι πρέπει να νιώ- θουν τυχεροί που έχουν έστω μια δουλειά, έστω και με άθλιους όρους, τότε είναι πολύ πιο ευάλωτοι στις διαθέσεις των εργοδοτών απ' ό,τι σε περιόδους χαμηλής ανεργίας. Αυτό, όμως, που παίζει τον μεγαλύτερο ρόλο είναι το πώς αντιδρά το κράτος, με εναλλακτικές λύσεις, επιδόματα ανεργίας, προγράμματα απασχόλησης κ.λπ. Αυτό που βλέπουμε τώρα είναι ότι, καθώς τα επιδόματα στερεύουν και η ύφεση βαθαίνει, τουλάχιστον όσον αφορά την απασχόληση, τα παραδοσιακά στηρίγματα στα οποία οι άνθρωποι βασίζονταν παλιότερα, όπως οι θεσμοί του κράτος πρόνοιας, τώρα απλώς δεν υπάρχουν. Αυτό και μόνο αρκεί για να κάνει τους εργαζόμενους να φοβούνται περισσότερο».

Οι πολιτικοί, τα ΜΜΕ, το Χόλιγουντ, οι εργοδότες, η αστυνομία, οι διάφοροι προφήτες της Νέας Εποχής, μας επαναλαμβάνουν σε κάθε τόνο : «Να φοβάστε, να φοβάστε πολύ». Πώς μπορούμε να αγνοήσουμε το φόβο, όταν με κάθε τρόπο μάς λένε ότι η αντίσταση είναι μάταιη και αυτοκαταστροφική; «Μπορούμε απλώς να πούμε όχι. Ο πολιτικός φόβος είναι αποτελεσματικός μόνον όταν εμείς, οι πολίτες, τον δεχόμαστε και τον αναπαράγουμε. Αν αρνηθούμε το φόβο, τους χαλάμε τη συνταγή. Σκεφτείτε όλα τα μεγάλα κινήματα στην Ιστορία, τις εξεγέρσεις των σκλάβων, την αντίσταση στο φασισμό, τους πολιτικούς διαφωνούντες στη Σοβιετική Ενωση και πολλούς άλλους. Ολοι τους αρνήθηκαν να συναινέσουν στη μία ή την άλλη μορφή πολιτικής του φόβου, και μ' αυτήν τους την πράξη κατέστησαν την πολιτική του φόβου λιγότερο αποτελεσματική από ό,τι εάν δεν υπήρχε αντίσταση. Ο Χομπς σ' αυτό ήταν τρομερά διεισδυτικός. Είχε πει ότι η εξουσία είναι σαν τη δόξα ή τη φήμη: Ενδυναμώνεται καθώς προελαύνει. Είναι σαν τη χιονοστιβάδα. Ανακόψτε την επέλασή της - και δεν θα αυξηθεί».

Γράφετε πως ο φόβος της τρομοκρατίας χρησιμοποιείται για να καταστείλει τα εργατικά κινήματα, το συνδικαλισμό, το δικαίωμα στη διαδήλωση και την απεργία, καταπατώντας ελευθερίες στο όνομα της ασφάλειας. Πώς θα περιγράφατε τη σημερινή κατάσταση; «Φοβάμαι πως η κατάσταση έχει χειροτερέψει από τότε που έγραψα το βιβλίο μου για το φόβο. Το εργατικό κίνημα σήμερα είναι πιο αδύναμο απ' ό,τι ήταν πριν από 10 χρόνια. Τα μέλη των συνδικάτων μειώνονται, ειδικά στον ιδιωτικό τομέα. Δυστυχώς, σήμερα η κυβέρνηση Ομπάμα συμμετέχει στην κατά μέτωπο επίθεση ενάντια στα σωματεία των εκπαιδευτικών. Τα σωματεία των εκπαιδευτικών είναι ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους του εργατικού κινήματος, τουλάχιστον εδώ στις ΗΠΑ. Αν καταφέρουν να μας κάνουν να γονατίσουμε, η κατάσταση μπορεί να εξελιχθεί πολύ άσχημα όχι μόνο για τους εκπαιδευτικούς, αλλά για όλους τους εργαζόμενους».

Μια πρακτική συμβουλή για να ξεφοβηθούμε; «Οργανωθείτε στα συνδικάτα σας. Εν ανάγκη, δημιουργήστε εσείς συνδικάτα και δράστε συλλογικά μέσα σ' αυτά. Στις ΗΠΑ το κυριότερο παράδειγμα για το πώς να αψηφάς το φόβο είναι τα εργατικά συνδικάτα. Δεν ξέρω πώς είναι σ' εσάς στην Ελλάδα, αλλά σ' εμάς είναι πολύ δύσκολο για έναν εργαζόμενο να αναπτύξει συνδικαλιστική δράση. Οι εργοδότες χρησιμοποιούν κάθε είδους ραδιουργία και εκφοβισμό για να το εμποδίσουν. Οπότε, κάθε φορά που οι εργαζόμενοι οργανώνονται συνδικαλιστικά, αυτό σημαίνει όχι μόνον ότι έχουν ξεπεράσει τους μηχανισμούς του φόβου, αλλά και ότι έχουν οχυρωθεί εναντίον τους.

»Αυτοί οι μηχανισμοί συμπεριλαμβάνουν την απειλή (αλλά και την πραγματοποίηση) της απόλυσης, την απειλή (και την πραγματοποίηση) της επίπληξης και της τιμωρίας, την απειλή (και την πραγματοποίηση) της παρενόχλησης και του προπηλακισμού σε ώρα δουλειάς. Η εργατική συνδικαλιστική δράση είναι ο μόνος τρόπος για να νικήσουμε το φόβο που κυριαρχεί στους χώρους εργασίας».

Κόρεϊ Ρόμπιν

Ποιος είναι

* Πολιτικός διανοητής, δημοσιογράφος και συγγραφέας, ο Κόρεϊ Ρόμπιν διδάσκει πολιτική επιστήμη στο Brooklyn College και στο Graduate Center του City University of New York - δύο από τα κορυφαία δημόσια πανεπιστημιακά ιδρύματα στις ΗΠΑ.

* Οι μελέτες του επικεντρώνονται στα φαινόμενα του συντηρητισμού, του νεοσυντηρητισμού και της αντεπανάστασης στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Αρθρα του έχουν δημοσιευθεί στον ημερήσιο, περιοδικό και επιστημονικό Τύπο - από τη «New York Times» και την «Washington Post» ώς τα προοδευτικά περιοδικά «The Nation» και «Dissent» και τις ακαδημαϊκές επιθεωρήσεις «Political Science Review», «Social Research», «Theory and Event».

* Το βιβλίο του «Φόβος: Η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας», αν και γράφτηκε το 2004, παραμένει εξαιρετικά επίκαιρο, κυρίως στην ανάλυση για τον εργασιακό φόβο.

Διαβάστε

.............. 1 ..............

Zygmunt Bauman, «Ρευστός φόβος», μτφρ. Γιώργος Θ. Καράμπελας, εκδόσεις Πολύτροπον

Ο κορυφαίος ευρωπαίος στοχαστής ανατέμνει

τους μοντέρνους φόβους της εποχής μας.

Αν διαβάστε ένα μόνο βιβλίο για το φόβο,

ας είναι αυτό.

.............. 2 ..............

Χάντερ Σ. Τόμπσον, «Φόβος και παράνοια

στο Λας Βέγκας», μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδόσεις Πατάκη

Ενα άγριο ταξίδι στην καρδιά του αμερικάνικου ονείρου. Μυθιστόρημα, gonzo δημοσιογραφικό παραλήρημα, ένα ψυχεδελικό τριπάκι στην έρημο της Νεβάδας, ένα ρέκβιεμ για τα κινήματα του '60, μια ελεγεία για το φόβο και την παράνοια που θεριεύουν μέσα μας, αλλά και γύρω μας.

Δείτε

«Η βιτρίνα» (The Front), σκην. Μάρτιν Ριτ, 1976

Νοικιάστε το, κατεβάστε το, δείτε το με κάθε τρόπο. Αριστουργηματική τραγικωμωδία, με ήρωα έναν σεναριογράφο της Μαύρης Λίστας (μεγαλειώδης ο Ζίρο Μόστελ), που βρίσκει ως βιτρίνα του έναν σερβιτόρο (ιδανικός ως φοβητσιάρης ο Γούντι Αλεν). Ο άνθρωπος-βιτρίνα, αρχικά απολίτικος και ατομιστής, σπάει σιγά σιγά το κέλυφος του φόβου και αναρωτιέται «τι στο διάολο πραγματικά συμβαίνει».

ΠΟΣΟ ΦΟΒΙΣΜΕΝΟΣ ΕΙΣΑΙ;

Ατρόμητος ή καπετάν Τρομάρας;

01 Απολύουν το συνάδελφό σου. Τι λες;

α) Ας πρόσεχε. Καλύτερα αυτός παρά εγώ.

β) Τον καημένο. Εχει και παιδιά να θρέψει. Αλλά κάτι θα έκανε κι αυτός για να απολυθεί...

γ) Σήμερα αυτός, αύριο εμείς. Πρέπει να απεργήσουμε για να ανακληθούν οι απολύσεις.

02 Πρέπει να πας να κάνεις εκείνο το τσεκ-απ που λέγαμε. Τι σκέφτεσαι;

α) Πού να τρέχω τώρα. Κι αν βγει ότι έχω πίεση, ζάχαρο και το κακό συναπάντημα; Ασ' το καλύτερα για μετά τις γιορτές.

β) Θα το κλείσω αμέσως. Αλλά, κάτσε να δεις, δεν προλαβαίνω· γιορτάζει η θεία η Νίκη, και μετά ο φίλος μου ο Σπύρος και μετά έρχονται Χριστούγεννα... Του χρόνου...

γ) Τώωωρα; Το έχω ήδη κάνει και εφαρμόζω κατά γράμμα τις οδηγίες του γιατρού. Χωρίς φόβο και πάθος...

03 Θυμάσαι τότε που πήγαινες σχολείο; Τι έκανες όταν τα άλλα παιδάκια σε πείραζαν ή σε κορόιδευαν ή σου έπαιρναν την κασετίνα;

α) Δεν έκανα τίποτα. Καλύτερα να μη μιλάς για να περνάς απαρατήρητος.

β) Το έλεγα στη μαμά μου, στη δασκάλα ή στο διευθυντή. Και τους έδειχναν αυτοί.

γ) Κανένα παιδάκι δεν τόλμαγε να με πειράξει. Του έδειχνα εγώ.

04 Δίνεις πρώτη φορά εξετάσεις για δίπλωμα οδήγησης. Πώς νιώθεις;

α) Τρέμω σαν το ψάρι. Τα χέρια μου τρέμουν, τα γόνατά μου τρέμουν, το φυλλοκάρδι μου τρέμει.

β) Εχω τρακ, αλλά δεν έγινε και τίποτα. Κι αν με κόψουν... θα ξαναδώσω.

γ) Σιγά μη δεν το πάρω. Αφού είμαι οδηγάρα.

05 Το αφεντικό σου σε καλεί στο γραφείο. Δεν ξέρεις αν είναι για καλό ή για κακό.

α) Κάνε, θεέ μου, να μη με απολύσει. Κι αν μου πει να μειώσω το μισθό μου... θα πω ναι. Εχω οικογένεια, δάνειο, νοίκι, άρρωστους γονείς...

β) Δεν έχει νόημα να φοβάμαι πριν μάθω τι με περιμένει. Κάτσε να ακούσω τα νέα, και αντιδρώ αναλόγως.

γ) Αν μου ζητήσει να δουλεύω παραπάνω με τα ίδια λεφτά, θα αρνηθώ. Εχουμε και μια αξιοπρέπεια.

06 Τα συνδικάτα καλούν σε γενική απεργία και πορεία ενάντια στα νέα μέτρα. Τι κάνεις;

α) Πάω στη δουλειά μου όπως και οι άλλοι συνάδελφοι. Οι απεργίες είναι για τους δημόσιους υπαλλήλους.

β) Κάνω απεργία αν με καλύπτει το σωματείο, αλλά δεν κατεβαίνω και στην πορεία. Δεν έχει νόημα.

γ) Απεργώ, διαδηλώνω, φωνάζω, αντιδρώ με κάθε τρόπο που μπορώ να σκεφτώ. Εδώ μας κουρελιάζουν τις ζωές, τη βόλεψή μας θα σκεφτόμαστε;

07 Η απεργία αναστέλλεται, διότι κρίνεται «παράνομη και καταχρηστική». Τι κάνεις;

α) Σιγά μη γινόταν απεργία. Αφού οι εργατοπατέρες τα έχουν κάνει μαντάρα, τι περιμένουν από μας;

β) Αναμενόμενο. Ελπίζω την άλλη φορά να μη βγει παράνομη και θα συμμετάσχω.

γ) Οι εργατοπατέρες τα έκαναν μαντάρα. Πρέπει να αναλάβουμε δράση εμείς. Πώς οργανώνεται απεργία από τα κάτω;

08 Στο χώρο που δουλεύεις έχουν ξεκινήσει ομαδικές απολύσεις, αλλά το αφεντικό σου διαβεβαιώνει ότι «εσύ και οι όμοιοί σου δεν κινδυνεύετε».

α) Αφού το λέει το αφεντικό, έτσι θα είναι. Σκάω και δουλεύω.

β) Κάνω ότι τον πιστεύω. Τουλάχιστον θα κερδίσω λίγο χρόνο.

γ) Δεν τρώμε κουτόχορτο. Στεκόμαστε αλληλέγγυοι στο πλευρό των απολυμένων, προτού η καμπάνα χτυπήσει και για μας.

09 Η κατάσταση με τον/τη σύντροφό σου είναι άσχημη. Τι κάνεις;

α) Τουμπεκί. Δεν είναι καιροί για ήρωες.

β) Κάποιος τρόπος θα υπάρχει να τα βρούμε. Αφού κατά βάθος αγαπιόμαστε.

γ) Αν δεν εξηγηθούμε τώρα στα ίσα, τι θέλει ο καθένας, θα έχουμε άσχημα ξεμπερδέματα. Καλύτερα να χωρίσουμε, παρά να ζούμε αποξενωμένοι.

10 Βγήκε εκείνο το τσεκ-απ που λέγαμε. Τα αποτελέσματα δεν είναι καλά. Τι κάνεις;

α) Δεν ξέρεις καν ποια είναι τα αποτελέσματα. Δεν έχεις κάνει ποτέ τσεκ-απ. Ο,τι έχεις θα το δείξει η νεκροψία.

β) Κάποιο λάθος θα έχει γίνει. Να πάρεις μια δεύτερη γνώμη;

γ) Ο,τι και να είναι, θα το αντιμετωπίσεις με θάρρος. Κανείς δεν ζει για πάντα.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Σημείωσε τα γράμματα α, β ή γ των απαντήσεων που έδωσες. Ανάλογα με το γράμμα που εμφανίζεται τις περισσότερες φορές, βρες σε ποια κατηγορία ανήκεις. Σε περίπτωση ισοψηφίας διάλεξε έναν από τους παρακάτω ήρωες: Κακοφωνίξ, Αστερίξ, Οβελίξ. Αν διάλεξες τον πρώτο ανήκεις στην Α κατηγορία, τον δεύτερο στη Β, τον τρίτο στη Γ.

Κατηγορία Α

Να σε πω χέστη ή θα γίνω υπερβολική; Φοβάσαι και το ξέρεις. Μη νιώθεις άσχημα. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης είχε πει ότι «η αγάπη είναι ο φόβος που μας ενώνει με τους άλλους». Αρα, σύμφωνα με τον ποιητή, πρέπει να έχεις πολλή αγάπη μέσα σου. Εκτός και αν δεν το εννοούσε έτσι ακριβώς, αλλά εσένα αυτό σε συμφέρει να πιστεύεις.

Κατηγορία Β

Δειλό δεν θα σε έλεγα. Αλλά ούτε και άφοβο. Ζυγίζεις καταστάσεις και δρας ανάλογα. Δεν πας τοίχο τοίχο, αλλά ούτε οδεύεις τρέχοντας στον γκρεμό. Ξέρεις από διαπραγματεύσεις, συμβιβασμούς... και μάλλον είσαι καλός και στο σκάκι. Θα ήθελα να σε έχω φίλο, αλλά δεν θα στηριζόμουν πάνω σου αν παιζόταν το κεφάλι μου.

Κατηγορία Γ

Δεν φοβάσαι κανέναν και τίποτα. Ομως δεν κάνει κακό καμιά φορά να χαλιναγωγείς το αυθόρμητο θάρρος σου. Οι περισσότεροι το μπερδεύουν με το θράσος κι αυτό -ξέρεις- τους τρομάζει. Καμιά φορά τα πρόβατα που βελάζουν πιστεύουν πιο εύκολα το λύκο ότι δεν θα τα φάει, παρά εσένα που τα προειδοποιείς πως πάνε χαρούμενα προς τη σφαγή. Καμιά φορά το θάρρος δεν φτάνει για να πεις την αλήθεια. Χρειάζεται και εξυπνάδα, κι εσύ την έχεις. Χρησιμοποίησέ την.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

5 ξόρκια για το φόβο

Ποιοι είναι οι μηχανισμοί του πολιτικού φόβου, γιατί φοβόμαστε και, κυρίως, ποιους συμφέρει να παραμένουμε φοβισμένοι; Οσα θέλατε να μάθετε για το φόβο, αλλά φοβόσασταν να ρωτήσετε, σε μόλις 600 λέξεις.

1 Ποιος είπε πρώτος τη φράση «Αυτό που φοβάμαι περισσότερο είναι ο ίδιος ο φόβος»;

Ο γάλλος δοκιμιογράφος της Αναγέννησης Μισέλ ντε Μοντέν. Παραλλαγή αυτής της φράσης χρησιμοποίησε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Φράνκλιν Ντ.Ρούσβελτ στον περίφημο λόγο του προς το έθνος, μετά την εκλογή του το 1933, εν μέσω της σφοδρότερης οικονομικής κρίσης: «Το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος» καθησύχασε το έθνος ο νεοεκλεγείς πρόεδρος. Την επόμενη κιόλας μέρα εφάρμοσε επείγοντα μέτρα διάσωσης, με προσωρινό κλείσιμο των τραπεζών, δουλειές για τους άνεργους και δημοσιονομικές δαπάνες για τόνωση της οικονομίας. Το New Deal περιόρισε προσωρινά το φόβο της φτώχειας, που αντικαταστάθηκε από το φόβο του πολέμου και την ανάπτυξη της στρατιωτικής μηχανής.

2 Ο φόβος είναι μόνο αρνητικός;

Για τους φιλελεύθερους διανοητές, όπως ο Τζον Λοκ, ο φόβος έχει θετική χροιά, καθώς «αυτό που κυρίως -αν όχι μόνο- προωθεί την εργατικότητα και τη δραστηριότητα είναι η ανησυχία». Στην καθομιλουμένη το ονομάζουμε «ο φόβος φυλάει τα έρμα», εφόσον οι εξουσίες προτιμούν φοβισμένους, άρα πειθήνιους υπηκόους. Για τον Αριστοτέλη ο φόβος αξιολογείται ανάλογα με τον ηθικό στοχασμό του κάθε ανθρώπου. Ανδρείος, δηλαδή θαρραλέος, σύμφωνα με την αριστοτελική ηθική, είναι αυτός που φοβάται «όσα πρέπει και διότι πρέπει και καθώς πρέπει και όταν πρέπει», δηλαδή ιεραρχεί τους φόβους και προτιμά το θάνατο στη μάχη από την ταπείνωση.

3 Συνυπάρχει ο φόβος με τη σύγχρονη δημοκρατία;

Δεν είναι ανάγκη να ζούμε σε ακραία ολοκληρωτικά καθεστώτα για να είναι αποτελεσματικός ο πολιτικός φόβος. Οι σύγχρονες «φιλελεύθερες» κοινωνίες χρησιμοποιούν με μαεστρία τις τεχνικές του φόβου, για να διοικούν και να προλαμβάνουν τις κοινωνικές αντιστάσεις. Χαρακτηριστικό της κοινωνίας των πολιτών είναι ότι ο φόβος εμπλέκεται με την οικειότητα και την υποτιθέμενη αμοιβαία εμπιστοσύνη. Η απειλή είναι πιο αποτελεσματική από την πραγματοποίησή της και το «οικείο περιβάλλον» που δημιουργεί ένα δίκτυο από ιερείς, ψυχολόγους, «συμπαθείς» μικρούς εργοδότες, τηλεπερσόνες της διπλανής οθόνης και επόπτες του διπλανού γραφείου είναι πιο αποτελεσματικό από την ωμή καταστολή.

4 Ποιοι είναι οι κυριότεροι μηχανισμοί του φόβου;

Ο Κόρεϊ Ρόμπιν στο σχετικό βιβλίο του, ανάμεσα στους σύγχρονους μηχανισμούς του φόβου, αναφέρει: «Τις κυρώσεις στον εργασιακό χώρο, την ενορχήστρωση της κοινωνικής συναίνεσης (μέσω των ΜΜΕ), την κινητοποίηση ομάδων πολιτών για να μποϊκοτάρουν προϊόντα (πρακτική που χρησιμοποιήθηκε στον Ψυχρό Πόλεμο), τη χρήση δασκάλων και ιερέων για να νουθετήσουν τα άτομα να υποταχθούν στο φόβο, την εξουσία των πληροφοριοδοτών». Επί πλέον όπλα διασποράς του φόβου είναι ο εξοστρακισμός και η διασπορά φημών. Ο,τι και όσους η εξουσία δεν μπορεί να καταστείλει, φροντίζει να απομονώσει, να συκοφαντήσει, να καταστήσει γραφικούς. «Η απόλυτη απομόνωση... αυτός είναι ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος. Είναι ο μόνος τρόπος για να εξοβελιστούν οι κομμουνιστές... Κι έτσι είναι η πιο πειστική προπαγάνδα». Αυτά υποστήριζε η ακροδεξιά οργάνωση Counterattack επί μακαρθισμού. Αν αντικαταστήσουμε τη λέξη «κομμουνιστές» με λέξεις όπως «συνδικαλιστές βάσης», «απεργοί», «διαδηλωτές»... τότε θα έχουμε τη σύγχρονη «μνημονιακή» φοβική προπαγάνδα.

5 Πώς αντιστεκόμαστε στο φόβο;

Η λογική των ελίτ υποστηρίζει ότι η αντίσταση είναι μάταιη, ότι όταν αντιδρούμε σε όσα μας επιβάλλουν (απολύσεις, μειώσεις μισθών, σιωπή και υποταγή) «χτυπάμε τη γροθιά στο μαχαίρι» και οδεύουμε πιο γρήγορα στην αυτοκαταστροφή. Η εναλλακτική οπτική όσων αντιστέκονται υποστηρίζει ότι η συνθηκολόγηση δεν είναι μόνο ατιμωτική, αλλά και απερίσκεπτη, ότι η σιωπή δεν εξασφαλίζει προστασία αλλά μας κάνει πιο τρωτούς, ότι η αντίσταση -ακόμα και όταν δεν στέφεται με απόλυτη επιτυχία- υποδεικνύει πως παρόμοιες ενέργειες είναι εφικτές, πως η εξουσία δεν είναι τόσο ισχυρή όσο φαίνεται. Η μόνη αποτελεσματική απάντηση στο φόβο είναι η συλλογική οργάνωση, αντίσταση και δράση



www.enet.gr