Η Παιδιατρική στο Βυζάντιο

Ε. Πουλάκου-Ρεμπελάκου

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από όλες τις ειδικότητες, η Παιδιατρική είναι εκείνη που συμβαδίζει απόλυτα με το πολιτιστικό επίπεδο μιας χώρας και αποτελεί δείκτη πολλών κοινωνικών παραμέτρων, όπως του τρόπου ανατροφής των παιδιών, της μέριμνας για τη βιολογική τους ανάπτυξη, της προστασίας της σωματικής τους ακεραιότητας και της ψυχικής τους ισορροπίας. Η διερεύνηση της φροντίδας της υγείας του ανήλικου πληθυσμού στη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας περιλαμβάνει την ανασκόπηση της Ιατρικής Γραμματείας, τη μελέτη των αγιολογικών και άλλων λογοτεχνικών κειμένων και την εξέταση της σχετικής Νομοθεσίας και του έργου των ιστορικών και των χρονογράφων.

Η Παιδιατρική δεν υφίστατο ως αυτοτελής κλάδος πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα και επομένως, σε μια μεσαιωνική κοινωνία, η περίθαλψη των παιδιών δεν διέφερε από εκείνη των ενηλίκων. Η έλλειψή της καθίσταται εμφανέστερη από την ύπαρξη άλλων ειδικοτήτων και των αντίστοιχων τμημάτων στα γνωστά νοσηλευτικά ιδρύματα, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, ενώ δεν εντοπίζεται μαρτυρία για τη λειτουργία παιδιατρικών τμημάτων. Στα συγγράμματα των Βυζαντινών ιατρών που διασώζουν την ιατρική γνώση της αρχαιότητας λίγα κεφάλαια είναι αφιερωμένα σε παιδιατρικά θέματα, εκτός από όσα αναφέρονται στην περιγεννητική φροντίδα του νεογνού, το μητρικό θηλασμό, την υγιεινοδιαιτητική αγωγή βρεφών-νηπίων και την ψυχοδιανοητική εξέλιξη μέχρι την εφηβεία. Το τμήμα που αναφέρεται σε νοσήματα με ιδιαίτερη επίπτωση σε παιδιά δεν αποτελεί αυτόνομη ενότητα, αλλά ανιχνεύεται διασκορπισμένο στο σύνολο κάθε έργου.

2. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΟΣΜΟ

Οι συνθήκες της εποχής είχαν διαμορφώσει αντιλήψεις για το ρόλο του παιδιού στην οικογένεια, που οπωσδήποτε δεν ήταν πρωταγωνιστικός. Η υψηλή περιγεννητική και βρεφική θνησιμότητα και τα απειλητικά για την επιβίωση λοιμώδη νοσήματα ερμηνεύουν την επισφαλή του θέση στον οικογενειακό περίγυρο. Η εμπειρία του θανάτου ενός ή περισσοτέρων παιδιών ήταν κοινή σε όλους σχεδόν τους γονείς, ακόμη και στους πλέον επιφανείς, όπως μαρτυρεί πλήθος επιτύμβιων επιγραμμάτων, επιτάφιων λόγων και παραμυθητικών επιστολών.1

Οι πολιτικές και πολεμικές περιπέτειες της Αυτοκρατορίας επιδαψιλευουν δεινά, όπως λιμούς, πολιορκίες και αιχμαλωσίες, σε όλους τους υπηκόους, ενώ, ομοίως, οι μάστιγες των επιδημιών δεν κάνουν διάκριση ηλικιών.

Οι πολυάριθμοι κίνδυνοι καθιστούν αμφίβολη την πιθανότητα ενηλικίωσης2 και συμμαχούν με τις δεισιδαιμονίες και την αγυρτεία, στερώντας από την παιδική ηλικία την κατάλληλη ιατρική φροντίδα.

3. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

Τα αμιγώς ιατρικά κείμενα της Βυζαντινής εποχής διακρίνονται σε 3 κατηγορίες: α. Εγχειρίδια για πρακτική χρήση β. Μονογραφίες

γ. Ιατρικές εγκυκλοπαίδειες, όπου εντοπίζονται τα περισσότερα παιδιατρικά θέματα.

Κάθε Βυζαντινός αιώνας έχει να επιδείξει τους κορυφαίους ιατρούς του, αλλά και ευρυμαθείς λογους με ιατρικές σπουδές και συγγραφικό έργο ποικίλο. Στην Πρωτοβυζαντινή εποχή (4ος-7ος αιώνας) διέπρεψαν οι Ορειβάσιος, Νεμέσιος, Αέτιος Αμιδηνός, Αλέξανδρος Τραλλιανός, Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος, Παύλος Αιγινήτης. Στη Μεσοβυζαντινή εποχή (8ος-12ος αιώνας), οι Μελέτιος Ιατροσοφιστής, Πατριάρχης Φώτιος, Θεοφάνης Νόννος, Μιχαήλ Ψελλός, Συμεών Σηθ. Στην Υστεροβυζαντινή εποχή (13ος-15ος αιώνας), οι Νικόλαος Μυρεψός, Νικηφόρος Βλεμμίδης, Ιωάννης Ακτουάριος. Τα περισσότερα από τα διάσημα αυτά ονόματα έχουν ασχοληθεί με την υγεία των παιδιών.

4. ΠΕΡΙΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΟΥ ΝΕΟΓΝΟΥ

Ξεκινάει με την αποκοπή του ομφάλιου λώρου, τη διαπίστωση της αρτιμέλειας και του «σωστού» κλάματος («κλαυθμηρίσαι μετά τόνου του προσήκοντος»). Συνεχίζεται με τον έλεγχο πιθανής ατρησίας ωτικών και ρινικών πόρων, φάρυγγα, ουρήθρας και δακτυλίου και την εξέταση των αρθρώσεων. Ακολουθεί λουτρό με χλιαρό νερό και αρωματικά βότανα και το νεογνό τυλίγεται στα σπάργανα, όπου παραμένει μέχρι την 7η ημέρα με τις ευλογίες επιστήμης και Εκκλησίας. Σήμερα, η σπαργάνωση θεωρείται ανθυγιεινή και εντυπωσιάζει μια παρατήρηση -10 αιώνες πριν- του Μιχαήλ Ψελλού,3 που αναφέρεται σε μωρό φιλικής του οικογένειας «Όταν επρόκειτο να το σπαργανώσουν και ακινητοποιούνταν τα χέρια και αναπαυόταν το κεφάλι, εγώ ο ίδιος ταραζόμουν σαν να έδεναν εμένα και σχεδόν συνέπασχα μαζί με το βρέφος». Μια άλλη παρατήρηση του Αλεξάνδρου Αφροδισιέως4 αποκαλύπτει ότι ήταν γνωστές οι τραυμα¬τικές εμπειρίες του τοκετού για το νεογέννητο «Γιατί τα βρέφη κλαίνε αμέσως μόλις γεννηθούν; Διότι ξαφνιάζονται οι αισθήσεις και ο οργανισμός τους από τη ζέστη και την απαλότητα της μήτρας να βγαίνουν στο ψυχρό περιβάλλον, ίσως δε να τα ενοχλεί το ξαφνικό φως».

Οι δίδυμες και οι τρίδυμες κυήσεις είναι ασυνήθιστες, αλλά πραγματικά σπάνιες είναι οι τετράδυμες και οι πεντάδυμες, τόσο ώστε να αναφέρονται ως αξιομνημόνευτα γεγονότα από τους χρονογράφους. Η γέννηση σιαμαίων αποτελεί μοναδικό γεγονός στο Βυζάντιο, πολύ δε περισσότερο για την απόπειρα χειρουργικού αποχωρισμού τους. Το πλήθος των αναφορών σε ιστορικά κείμενα είναι ενδεικτικό της σημασίας τους και του ενδιαφέροντος που προκάλεσε.5,6 Συνέβη γύρω στα 944-948, στη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου. Ήταν αγόρια ενωμένα κατά τα κοιλιακά τοιχώματα και προέρχονταν από την Αρμενία. Την πρώτη φορά που επισκέφθηκαν την Κωνσταντινούπολη αποτέλεσαν θέαμα προς επίδειξη και αναγκάστηκαν να φύγουν, διότι θεωρήθηκαν «πονηρός οιωνός» για την πόλη. Επανήλθαν όταν πέθανε ο ένας αδελφός και επιχειρήθηκε από τους διασημότερους επιστήμονες να αφαιρεθεί το νεκρό τμήμα. Η πρωτοφανής στα ιατρικά χρονικά επέμβαση φαίνεται ότι είχε σχετική επιτυχία, εφόσον ο δεύτερος σιαμαίος επέζησε για διάστημα τριών ημερών. Η εγχείρηση διαχωρισμού σιαμαίων αντικατοπτρίζει ένα υψηλό επίπεδο χειρουργικής, αφού ακόμα και σήμερα παραμένει επέμβαση υψηλού κινδύνου.

Αναφέρονται περιπτώσεις γέννησης τεράτων τύπου mostrum, που έχει μορφή ανθρώπου αναμεμιγμένη με χαρακτηριστικά ζώου -ουρά, κέρατα, λέπια- ή prodi-gium, χωρίς ανθρώπινα στοιχεία. Παιδί με ουρά ψαριού, έλλειψη οφθαλμών και άνω άκρων περιγράφεται από χρονογράφο και ένα άλλο περιστατικό συγγενούς ανοφθαλμίας αναφέρεται σε αγιολογικό κείμενο. Οι περιπτώσεις αυτές έχουν πρόβλημα κοινωνικής και νομικής αποδοχής και η αδυναμία επιβίωσης αποδίδεται στην πρόνοια της φύσης.

5. ΔΙΑΤΡΟΦΗ – ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ

Αρκετές σελίδες του Αέτιου7 και του Ορειβάσιου8 αφιερώνονται στην πρώτη τροφή του νεογνού, που συμφωνούν να είναι το μέλι. Το πρώτο γάλα, το πύαρ, θεωρείται ακατάλληλο και ο ιδανικός χρόνος έναρξης θηλασμού τοποθετείται μεταξύ 3ης και 5ης ημέρας.

Στον κόσμο του Βυζαντίου, ο μητρικός θηλασμός συνδέεται με το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο της οικογένειας και δεν υπαγορεύεται απαραιτήτως από αμιγώς ιατρικούς λόγους. Άγραφος νόμος επέβαλε στις γυναίκες της αριστοκρατίας την πρόσληψη τροφού («τίτθης»), μίας ή περισσοτέρων. Η τακτική αυτή βρίσκει αντίθετη την Εκκλησία, εκτός αν υπαγορεύεται από λόγους υγείας. Οι γιατροί δεν απορρίπτουν το θεσμό της τίτθης, αλλά καθορίζουν σχολαστικά τους κανόνες θηλασμού και αυστηρά τα κριτήρια επιλογής τροφού, σε έκταση αρκετών σελίδων, ανάλογη της σοβαρότητας με την οποία αντιμετωπίζεται.

Απαιτείται άμεμπτη υγεία, διότι οποιοδήποτε νόσημα θα μεταδοθεί αμέσως στο βρέφος, είτε μέσω του γάλακτος, είτε λόγω του συγχρωτισμού. Η ηλικία της τίτθης θα πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 20 και 40 ετών ή, ακόμη καλύτερα, μεταξύ 25-35. Θεωρείται ότι το γάλα των μεγαλυτέρων γυναικών υστερεί και σε ποιότητα και σε ποσότητα, των νεοτέρων δεν είναι αρκετά εύπεπτο, ενώ ιδανική ηλικία κρίνεται εκείνη που πλησιάζει την αντίστοιχη της μητέρας. Όσο για την καταγωγή, μεταφέρεται μια παραδοσιακή προτίμηση για τις τροφούς που προέρχονταν από τη Θράκη ή την Αίγυπτο. Καθορίζονται επιπλέον και άλλα προσόντα που σχετίζονται με το χαρακτήρα και τη διαγωγή της τίτθης: καθαριότητα στην ενδυμασία, ηρεμία, χαρούμενη διάθεση, σύνεση, αυστηρότητα σε θέματα συναναστροφής ανδρών. Κρίνεται απαραίτητη η προϋπηρεσία και η προηγούμενη εμπειρία στην ανατροφή παιδιών. Μεγάλη σημασία αποδίδεται επίσης στη διατροφή της τίτθης και διακρίνονται οι τροφές σε συνιστώμενες, απαγορευμένες και προς αποφυγή.

Δεν παραλείπουν οι γιατροί να περιγράψουν την τεχνική του θηλασμού και να τονίσουν ότι ευνοεί τα νεογνά μικρού σωματικού βάρους κατά τη γέννηση («ισχνά τικτόμενα»). Ωστόσο, δεν ενθαρρύνουν την πρόωρη εισαγωγή άλλων τροφών στο βρεφικό διαιτολόγιο. Η διάρκεια του θηλασμού πρέπει να κυμαίνεται από 20-24 μήνες και ο απογαλακτισμός να είναι βαθμιαίος. Εάν όμως το βρέφος αρρωστήσει σύντομα μετά τον απογαλακτισμό, επιδιώκεται η επάνοδος στο θηλασμό μέχρι την πλήρη ανάρρωση, επειδή φαίνεται ότι ήταν γνωστή η συμβολή του στην ενίσχυση της βρεφικής ανοσίας κατά των λοιμώξεων.

Στο αγιολογικό κείμενο «Βίος και ανατροφή του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος» περιγράφεται η επιτυχημένη προσπάθεια τεχνητής σίτισης. Χάνοντας ο πατέρας του παιδιού τη σύζυγό του στη διάρκεια της λοχείας και μη βρίσκοντας τροφό, επινόησε ένα «αγγείον υελούν έχον εκτύπωμα τιτθίου» και κατασκεύασε ένα μίγμα υδρόμελου και αλεσμένων δημητριακών, με το οποίο εξέθρεψε το γιο του μέχρι την ηλικία που του επέτρεψε να ακολουθήσει το διαιτολόγιο των ενηλίκων.9

6. ΥΓΙΕΙΝΟΔΙΑΙΤΗΤΙΚΑ ΠΑΡΑΓΓΕΛΜΑΤΑ-

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΨΥΧΟΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ

Η καθαριότητα στα ρούχα και τα κλινοσκεπάσματα εξασφαλίζει ηρεμία και αδιατάρακτο ύπνο στα βρέφη. Αντίθετα, η έλλειψή της τους δημιουργεί κλάμα και ανησυχία. Ο ύπνος δεν πρέπει να επιδιώκεται με τη βοήθεια βοτάνων τη χρήση τους καταδικάζουν και η επιστήμη και η Εκκλησία. Ο Ορειβάσιος τονίζει επίσης τα πλεονεκτήματα της διαβίωσης στην εξοχή «πάντα κάνει τα παιδία ευθαλέστερα και εύσαρκα και το χρώμα ευανθέστερα».

Αρκετά θέματα παιδικής ψυχολογίας απασχολούν τους ιατρούς. Συνιστούν το νανούρισμα, αλλά περιορίζουν τις συνεχείς αγκαλιές. Επισημαίνεται το φαινόμενο να τρομάζουν οι τροφοί τα παιδιά με ομοιώματα μυθικών τεράτων (γοργόνια) και με θορύβους («πάσι γαρ κίνδυνος, το παιδίον καλούμενον ήκειν νόσημα»). Στα ιατρικά συγγράμματα εκφράζονται επίσης και παιδα¬γωγικές απόψεις, όπως η κατάλληλη ηλικία έναρξης του σχολείου, η εκλογή του δασκάλου. Έτσι, οι δάσκαλοι θα πρέπει να είναι πράοι και φιλάνθρωποι και να διδάσκουν χρησιμοποιώντας τον έπαινο σε άνετη και χαρούμενη ατμόσφαιρα «η δε άνεσις και χαρά της ψυχής εις ευτροφίαν σώματος μεyάλa συμβάλλεται». Επιπλέον, καταδικάζονται οι δάσκαλοι που επιπλήττουν τους μαθητές ή χρησιμοποιούν βία, γιατί δημιουργούν χαρακτήρες που απεχθάνονται τη μάθηση. Προτείνεται να έχουν οι μαθητές περισσότερο ελεύθερο χρόνο «ουκ αναγκαίον δε ουδέ διά όλης της ημέρας θλίβειν τους αρτιμαθείς». Οι έφηβοι, από τα 14 μέχρι τα 21 χρόνια τους, να παρακολουθούν φιλοσοφικά μαθήματα και μαθήματα Ιατρικής, ανάλογα των συγχρόνων σεμιναρίων πρώτων βοηθειών.

7. ΛΟΙΜΩΔΗ ΝΟΣΗΜΑΤΑ

Από τα εκκλησιαστικά κείμενα διαφαίνεται η τάση των μητέρων να καταφεύγουν σε μάγους και αγύρτες σε κάθε αρρώστια των παιδιών τους. Ενδεικτικά αναφέρει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος10 «Εάν ο γιατρός μάς επισκεφθεί και αφήσει τα επιστημονικά φάρμακα και αρχίσει τις επωδές, θα τον θεωρήσουμε γιατρό;» και ο Μέγας Βασίλειος «Νοσεί το παιδίον; Και συ τον επαοιδόν περισκοπείς;» ψέγοντας με τον τρόπο τους μια ευρύτατα διαδεδομένη συνήθεια.11

Τα λοιμώδη νοσήματα δεν είναι όλα γνωστά και πολλά έχουν δυσδιάκριτα όρια μεταξύ τους. Αναφέρονται η μηνιγγίτιδα, η παρωτίτιδα, ο τέτανος, η λύσσα, η χολέρα, η πολιομυελίτιδα. Περιγράφεται από το Μιχαήλ Ψελλό12 η θανατηφόρος ευλογιά που έπληξε το μοναδικό του παιδί, την 8χρονη Στυλιανή. Παρουσίασε υψηλό πυρετό και πυκνό φλυκταινώδες εξάνθημα, που κάλυψε όλο το σώμα και ιδιαιτέρως το πρόσωπο. Οι φλύκταινες ήταν πλήρεις «ιχώρων», που αποξηράνθηκαν και απολεπίστηκαν 20 ημέρες αργότερα αφήνοντας βαθιές ουλές («καθ’όλης της σώματος επιφανείας βοτρηδόν διαχυθείσα και εις πομφόλυyaς εξογκωθείσa και τας αρμονίας του παντός διαλύσασα σώματος άμορφον μεν και ειδεχθές το πριν αποδείκνυσι κάλλος της σαρκός»). Το παιδί βρισκόταν στο στάδιο της ανάρρωσης, όταν επανεμφανίστηκε πυρετός, οφειλόμενος πιθανότατα σε επιλοίμωξη («πυρετός γαρ λάβρος τα των σαρκών υπολειπόμενα κατεβόσκετο»), με μειωμένες τις αμυντικές δυνάμεις του οργανισμού («ουδέ αντέχειν ηδύνατο προς την εκ του πυρετού φλόγα μάλιστα προδαπανηθείσα και προαναλωθείσα τοις τραύμασιν»). Κατέληξε μετά από λγα 24ωρα, ενώ η περιγραφή της πορείας της νόσου από τον ίδιο τον πατέρα της στον επικήδειο λόγο του συνδυάζει την επιστημονική ακρίβεια και το λυρισμό της συναισθηματικής του εμπλοκής.13

8. ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Περιγράφονται λαρυγγίτιδα και φαρυγγίτιδα, αμυγδαλίτιδα και ωτίτιδα και το παιδικό βρογχικό άσθμα, που χαρακτηρίζεται από «ορθόπνοια».

9. ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΠΕΠΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Περιγράφονται η ατρησία του ορθού, η ομφαλοκήλη, οι κωλικοί πρώτου τριμήνου και δίνονται διαιτητικές οδηγίες για διάρροιες και δυσκοιλιότητες. Διαδεδομένες είναι και οι παρασιτώσεις, διακρίνονται δε και 3 είδη ελμίνθων. Ένα διάσημο κείμενο της Βυζαντινής Ιατρικής Γραμματείας με παιδιατρικό θέμα αποτελεί η «Επιστολή περί ελμίνθων» του Αλεξάνδρου Τραλλιανού, αφιερωμένη στο μικρό γιο του φίλου του Θεόδωρου, στον οποίο απευθύνεται η επιστολή. Επειδή ο συγγραφέας αγνοούσε τα ακριβή συμπτώματα του παιδιού, παρέθεσε τα πάντα όσα εγνώριζε σχετικά με το θέμα των εντερικών παρασίτων, δημιουργώντας μια επιστημονική πραγματεία για τη μορφολογία και τα είδη, τη συμπτωματολογία και τα θεραπευτικά μέσα.14

10. ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΟΥΡΟΠΟΙΟΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Αναφέρεται η λιθίαση, που στα παιδιά εντοπίζεται στην ουροδόχο κύστη, καθώς και ορχίτιδα, κήλες, ερμαφροδιτισμός, φίμωση, υποσπαδίας. Ο Παύλος Αιγινήτης15 περιγράφει τις χειρουργικές τεχνικές και τη συντηρητική αντιμετώπιση όλων αυτών των νοσημάτων. Ο ευνουχισμός δεν είναι ασυνήθιστος, είτε για θεραπευτικούς είτε για λόγους σταδιοδρομίας. Στα καθήκοντα των μαιών περιλαμβάνεται και η διαπίστωση της ακεραιότητας του παρθενικού υμένα των κοριτσιών («εκμάρτυρον υπεδείχθη γυναικών το άθικτον της κόρης τη ψηλαφήσει βεβαιουσών»).

11. ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Η υδροκεφαλία αντιμετωπίζεται χειρουργικώς, ενώ ως «σπασμοί» χαρακτηρίζεται πλήθος νοσημάτων, όπως επιληψία, χορεία, εκφυλιστικά νοσήματα. Στην επιληψία διακρίνεται η γενικευμένη και η εστιακή μορφή.

12. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙ

Η πνευματική διάσταση της Βυζαντινής Ιατρικής συνδέεται με τη Χριστιανική θρησκεία. Αφομοιώνεται η Ιπποκρατική διδασκαλία και διαμορφώνεται η θεωρία της νόσου ως διαταραχής της ψυχοσωματικής ενότητας. Οι ιατροί-κληρικοί συνέχιζαν το έργο των αναργύρων μαρτύρων Κοσμά και Δαμιανού και δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας σπούδασαν Ιατρική.

Η ανάλυση των αγιολογικών κειμένων, όπως οι Βίοι των Αγίων,16 αποκαλύπτει θαυματουργική δράση σε δύσκολα ή σπάνια παιδιατρικά προβλήματα: υψηλή περιγεννητική και βρεφική θνησιμότητα (ο Όσιος Στυλιανός ο Παφλα-γών, που χαρίζει βρέφη σε όσες μητέρες χάσουν τα δικά τους), συγγενείς διαμαρτίες κατά τη γέννηση (ο Όσιος Παυσίκακος, που θεραπεύει όσα παιδιά γεννιούνται «κολοβά και παράσημα»), έλλειψη μητρικού γάλακτος (η Αγία Ωραιοζήλη και η Αγα Τρύφαινα χορηγούν γάλα στις λεχωίδες).17

Από την καταγραφή των θαυμάτων, ένας μεγάλος αριθμός αναφέρεται στην οντότητα «δαιμονισμένο» και «πεθαμένο» παιδί. Το πρώτο περιλαμβάνει όλες τις μορφές ψυχικών νοσημάτων και την επιληψία και το δεύτερο επιδέχεται διαφορετικές επιστημονικές ερμηνείες, όπως το κώμα ποικίλης αιτιολογίας και οι εγκεφαλίτιδες.

Ενδεικτικά αναφέρεται μια θαυματουργική ίαση λαρυγγίτιδας ή διφθερίτιδας, όπου ο ιαματικός Όσιος Θεοδόσιος ο Νέος18 ακολουθεί επιστημονική μεθοδολογία. «Το παιδίον Ανδρόνικος ησθένησε βαρέως από πάθος του λαιμού, επρήσθη ο λάρυγγας και εμπόδιζε την αναπνοή». Η μητέρα τοποθετεί την εικόνα του Αγίου στο προσκέφαλο του μικρού ασθενούς και λίγο αργότερα εκείνο τη φωνάζει και διηγείται ότι ένας καλόγερος, που το επισκέφθηκε, χτύπησε με το ραβδί του και έσχισε το πάθος στο λαιμό και το γέμισε έμπυα. Διαπιστώνουν ότι το πάθος ήταν σχισμένο σαν από ξυράφι, τα ενδύματα γεμάτα έμπυα και αίμα και το προηγουμένως άφωνο παιδί «ελάλει ανεμποδίστως και υγιώς».

Πολλά από τα ευαγή ιδρύματα προορίζονται για παιδιά και συχνά η Πολιτεία μιμείται το έργο της Εκκλησίας, εφόσον ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας πρέπει οπωσδήποτε να κοσμείται από τις αρετές της φιλανθρωπίας και της ελεημοσύνης και να τις εκδηλώνει εμπράκτως.19

13. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η διάκριση των ηλικιών, σύμφωνα με τη Βυζαντινή Νομοθεσία, είναι η εξής: Ίμφαντες ή νήπιοι, 0-7 ετών, άνηβοι, 7-12 ετών για τα κορίτσια, 7-14 ετών για τα αγόρια, και αφήλικες, μέχρι 25 ετών. Η νομική προστασία έχει αφετηρία την εμβρυϊκή ηλικία (απαγόρευση των αμβλώσεων από Πολιτεία και Εκ-κλησία), επεκτείνεται στον τοκετό (ευθύνες στη μητέρα αν το νεογνό χάσει τη ζωή του από αμέλεια) και επιχειρεί να περιορίσει το φαινόμενο της έκθεσης βρεφών. Ο Ιουστινιανός κατάργησε το δικαίωμα του pater familias να απορρίπτει τα παιδιά του στους δημόσιους κοπρώνες ή να τα εκθέτει.20

Πολιτεία και Εκκλησία από κοινού προσπαθούν να αναχαιτίσουν τη συνήθεια των Βυζαντινών να παντρεύουν τα παιδιά τους σε πολύ μικρή ηλικία, την οποία ακολουθούν όλες οι κοινωνικές τάξεις, ακόμη και η αυτοκρατορική οικογένεια, παραβιάζοντας τα νόμιμα όρια.21,22 Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Σιμωνίδας, μοναχοκόρης του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, που δόθηκε σε ηλικία 5 ετών ως σύζυγος στον Κράλη της Σερβίας, μεγαλύτερο σε ηλικία από τον πατέρα της και αρκετά άνω των 40 ετών. Το αποτέλεσμα της κακοποίησης που υπέστη ήταν «βλαβήναι την ταύτης μήτραν, ως μηδέ γονής εξ εκείνης έτι δύνασθαι γίγνεσθαι».23

Στα έγγραφα του Πατριαρχείου ανιχνεύονται ακυρώσεις τέτοιων γάμων,24 όπου οι γονείς είτε δήλωσαν ψεύτικη ηλικία των κοριτσιών ή εξαγόρασαν τον ιερέα. Αυστηροί νόμοι θεσπίστηκαν και για τους παιδεραστές αγοριών, τιμωρώντας με θανατική ποινή τους δράστες. Οι ιστορικοί αναφέρουν κατά τον 6ο αιώνα περίπτωση κοπής των γεννητικών οργάνων και διαπόμπευσης δύο επισκόπων-αρσενοκοιτών.25 Σχετικά με τη σεξουαλική εκμετάλλευση ανηλίκων πορνών, η παιδική ζωή της αυτοκράτειρας Θεοδώρας είναι ενδεικτική των περιπετειών της. Δεν λείπουν και οι κακοποιήσεις στις αιχμαλωσίες αμάχων, όπως παραστατικά περιγράφουν οι ιστορικοί κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης («και ην ιδείν ξένον τέρας…συν νέοις και παρθένοις αφήλιξι και βρεφυλλίοις, ορμαθούς ο καθείς των ιππέων έχων εν χερσί έλκοντας») ή της Κωνσταντινούπολης («παρθένους ας ουχ εώρα ήλιος, παρθένους ας ο yεννήσaς μόλις έβλεπεν, ελκόμεναι, ει δε και βία αντωθούντο και ραβδιζόμεναι»). Όμως, έστω και αν είναι μοναδικό, δύο ιστορικοί26,27 αναφέρουν ένα επεισόδιο που συνέβη το 717 στην πολιορκία της Περγάμου από τους Άραβες. Οι κάτοικοι, κατευθυνόμενοι από «δαιμονική αντίληψη», έβρασαν ένα νεογνό, για να παρασκευάσουν το μαγικό ποτό που θα τους επέτρεπε να αποκρούσουν την επίθεση.

14. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

- Ύπαρξη Παιδιατρικής ειδικότητας δεν διαπιστώνεται από καμία ιατρική, νομική, εκκλησιαστική ή φιλολογική πηγή, ενώ, αντίθετα, τεκμηριώνεται η άσκηση άλλων ειδικοτήτων. Στα επιστημονικά συγγράμματα, η προέλευση των παιδιατρικών κεφαλαίων είναι διττή, από τη Μαιευτική και τη Γενική Παθολογία, και η κατανομή αυτή επιβεβαιώνεται κατά τη δημιουργία της επίσημης Παιδιατρικής.

- Εμφανής είναι η διάσταση της Κοινωνικής Παιδιατρικής στο μεσαιωνικό, αλλά οπωσδήποτε προηγμένο βυζαντινό κόσμο. Η Εκκλησία αγωνίζεται να καθορίσει νέα ήθη, ενώ οι αντικειμενικές συνθήκες παραμένουν αμετάβλητες (βρεφική θνησιμότητα, αυξημένη νοσηρότητα, ανεπιθύμητες γεννήσεις) και να υλοποιήσει το ενδιαφέρον της με ευαγή ιδρύματα. Παράλληλα, δραστηριοποιεί ιαματικούς αγίους για την προστασία της υγείας και τη θεραπεία των ανηλίκων.

- Η πλημμελής ενασχόληση της ιατρικής επιστήμης με το παιδί είναι ενδεικτική των αντιλήψεων της εποχής, αλλά και των συνθηκών που τις διαμόρφωσαν. Η Νομοθεσία της Πολιτείας και το Εκκλησιαστικό Δίκαιο αγωνίζονται για την παιδική ηλικία, με κυρίαρχο σκοπό την επιβίωση.

Βιβλιογραφία

1. ΦΩΤΙΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ. «Ταρασίω πατρικίω αδελφώ επί θυγατρί τεθνηκυία». Στο: Τωμαδάκη ΝΒ (Συντ.) Βυζαντινή Επιστολογραφία. Γ’ έκδοση, Αθήναι, 1969-70, Γ:225-231

2. ΜΑΤΣΑΝΙΩΤΗΣ Ν. Η Παιδιατρική στα χρόνια του Βυζαντίου (Ομιλία της 6.11.1986 στα πλαίσια του 4ου Συνεδρίου Ιστορίας της Ιατρικής). Δελτ Κ Παιδιατρ Κλιν Πανεπιστ Αθ

1987, 34:7-16

3. ΨΕΛΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ. Επιστολή 157 «Τω επί των κρίσεων». Στο: Σάθα ΚΝ (Συντ.) Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη. Παρίσι 1876 (φωτοανατ. Γρηγοριάδης ΒΝ), Αθήνα, 1972, Ε’:409-412

4. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΦΡΟΔΙΣΙΕΥΣ. Ιατρικών απορημάτων και φυσικών προβλημάτων. Στο: Ideler JL (ed) Physici et Medici Graeci Minores. Berolini, 1841, 1, κεφ. 63

5. PENTOGALOS GE, LASCARATOS JG. A surgical operation on Siamese twins during the tenth century in Byzantium. Bull History Med

1984, 58:99-102

6. ΜΑΤΣΑΓΓΑΣ ΑΚ, ΜΑΡΚΕΤΟΣ ΣΓ. Χειρουργική επέμβαση επί συμφυών παίδων στο Βυζάντιο κατά το 10ο αιώνα. Mat Med Gr 1985, 13:415-422

7. OLIVIERI A. Aetii Amideni Libri Medicinales I-IV Lipsiae et Beroli¬ni, Teubner 1935, 1 Λόγος Δ’ κεφ. γ’, δ’, ε’, στ, κη’

8. BUSSEMAKER-DAREMBERG. Oeuvres d’ Oribase Paris 1851-1862. Εκ βιβλίων αδήλων Ανέκδοτον κεφ. ιγ’, ιδ’, ιε’, ιστ’, κ’

9. ΣΙΓΑΛΑΣ Α. Βίος και ανατροφή του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 1925,

2:220- 226

10. MIGNE JP. Patrologia Graeca cursus completes. Parisiis 1857¬1906, Ιωάννης Χρυσόστομος 62, 358

11. MIGNE JP. οπ σημ 10, Μέγας Βασίλειος 29, 417

12. ΨΕΛΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ. Εις θυγατέρα Στυλιανήν προ ώρας γάμου τελευτήσασαν. οπ σημ. 3 Ε’:62-87

13. LEROY-MOLINGEN. Α Styliane Byzantion, 1969, 39:155-163

14. ΜΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΡΑΛΛΙΑΝΟΣ. «Επιστολή περί ελμίνθων». Στο: Idel-er JL οπ σημ 4 Ι, κεφ. 24

15. ΒRIAU R. Chirurgie de Paul d’Egine. Librairie Victor Masson, Paris, 1855, ΝΔ’, ΝΕ’, ΞΘ’

16. MAGOULIAS HJ. The Lives of Saints as Sources for the History of Byzantine Medicine in the Sixth and Seventh Centuries, BZ 1964, 57:127-150

17. Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτου υπό Νικοδήμου Αγιορείτου τρίτον επεξεργασθείς εκδίδοται υπό Θ. Νικολαϊδου Φιλαδελφέως, Αθήνησι, 1868

18. Νέον Εκλόγιον περιέχον βίους αξιολόγους διαφόρων αγίων και άλλα τινά ψυχωφελή διηγήματα εκλεχθέν υπό του εν αγίοις πατρός ημών Νικοδήμου του Αγιορείτου. Εκδόσεις Αστήρ, Αθήναι, 1974:171-172

19. CONSTANTELOS DJ. Byzantine Philanthropy and Social Welfare, New Brunnswick, New Jersey 1968 ελληνική μετάφραση Βυζαντινή Φιλανθρωπία και Κοινωνική Πρόνοια). Εκδόσεις

Φως, Αθήνα, 1983:81-99

20. CONGOURDEAU M-H. Regards sur l’ enfant nouveau-ne a Byzance REB 1993, 51:161-176

21. LAIOU A. The role of women in Byzantine Society. JOB 1981, 31:233-250

22. PATLAGEAN E. L’ enfant et son avenir dans la famille byzantine Annales de demographie historique 1973:85-93 (Structure sociale, famille, cretiente a Byzance IVe-XIe siecle, Variorum Reprints, London, 1985, αρ. Χ)

23. SCHOPEN L. Nicephori Gregorae Historiae Byzantinae. vol 2, Bonn, Weber 1830, I:203-204

24. Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople (Con-stantinopoli) Socii Assumptionistae Chalcedonenses 1932-1977) vol I-II Grummel V, vol III-IV Laurent V, vol V-VI Darrouzes J)

25. DINDORF L. 1831 Ioannes Malalas chronographia Bonn I Weber

p. 436

26. BOOR DE C. Theophanis chronographia Leipzig 1883 (ανατ. Hilde-scheim), New York, 1980:390-391

27. BEKKER I. 1837 Sancti Nicephori Patriarchae Constantinopolitani breviarium rerum post Mauricium gestarum Bonn I Weber p.

Corresponding author:

E. Poulakou-Rebelakou, 51 Themidos street, GR-151 24 Athens, Greece, E-mail: arempel@hol.gr

www.pemptousia.com