Βιβλιοπαρουσίαση: Από την Ασκητική και Ησυχαστική Αγιορείτικη Παράδοση

Από την Ασκητική και Ησυχαστική Αγιορείτικη Παράδοση

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Το Άγιον Όρος του Άθωνος είναι σύμβολο αγάπης, ολοκληρωτικής αφιερώσεως των μοναχών στον Θεό και της ευλαβείας των πιστών Ρωμαίων Αυτοκρατόρων, που το προίκισαν με το Αυτοδιοίκητο, το Άβατο και πολλά άλλα συναφή προνόμια. Παραμένει ακόμη ως ζωντανό κατάλοιπο της άλλοτε κραταιάς και φωτεινής Ρωμαϊκής «Βυζαντινής» Αυτοκρατορίας. Η πνευματική του προσφορά ανά τους αιώνες είναι μεγίστη και ανυπολόγιστη.

Παρά τις δοκιμασίες που διήλθε, το Άγιον Όρος παραμένει αναλλοίωτο, μάλιστα δε σήμερα γίνεται περισσότερο γνωστό και προσελκύει περισσότερους προσκυνητές. «Έσται εν ταις εσχάταις ημέραις εμφανές το Όρος Κυρίου»1, γιατί το έχει ανάγκη ο κόσμος, το κρατά η χάρις του Θεού και οι πρεσβείες της Κυρίας Θεοτόκου.

Στην ιστορία του το Άγιον Όρος συνταράχθηκε από επιδρομές πειρατών, από βαρβαρική κατοχή αιώνων, από λειψανδρία, από έλλειψη υλικών αγαθών, από εθνικιστικές διαμάχες, από θεολογικές και δογματικές έριδες και μύρια άλλα δεινά. Σήμερα όλα αυτά με την χάρι του Θεού εξέλιπον και ο μόνος κίνδυνος που απειλεί το Άγιον Όρος είναι η έλλειψη πιστότητος στην παράδοση. Αυτή η ζώσα ασκητική και ησυχαστική αγιορείτικη παράδοση που βιώνεται ως τρόπος ζωής, ασκήσεως και λατρείας επί τόσους αιώνες, σε όλες τις μορφές της μοναχικής ζωής και από τόσο πλήθος μοναχών, καθιστά το Άγιον Όρος μοναδικό και ανεπανάληπτο.

Αλλά δυστυχώς σήμερα αυτή η αγιορείτικη παράδοση, η τόσον πολύτιμη, διέρχεται μεγάλη κρίση και κινδυνεύει να αλλοιωθή από το κοσμικό φρόνημα και τις πολλές κοσμικές ανέσεις και επιδράσεις.

Υπάρχουν πολλών ειδών παραδόσεις στο Άγιον Όρος. Αρχιτεκτονική, μουσική, τυπική παράδοση (το τυπικό των ακολουθιών), αγιογραφική κ.ά. Όλες είναι σεβαστές και αξιόλογες, αλλά η αναφορά εδώ γίνεται για την βίωση της ασκητικής και ησυχαστικής παραδόσεως. Αυτή δεν εξαρτάται και δεν εξαντλείται σε εξωτερικούς τρόπους και τόπους. Όσοι δηλαδή ζουν στην έρημο είναι ασκητές και ησυχαστές, αφού η άσκηση και η ησυχία είναι κυρίως πνευματική κατάσταση, κατόρθωμα και άθλημα. Όσοι είναι βιαστές της φύσεώς τους και έχουν νήψη και προσευχή ζουν αυτήν την παράδοση, ανεξαρτήτως αν ασκούνται σε Κελλί ή σε Κοινόβιο. Γι’ αυτό τα γραφόμενα δεν προβάλλουν την παράδοση ενός Γέροντος, ενός Κελλιού ή κάποιου Μοναστηριού, αλλά την μία, ενιαία, συνεχή, ζώσα και ποικιλόμορφη παράδοση συνόλου του Αγίου Όρους.

Αυτή η αγιορείτικη παράδοση βιουμένη και το μοναχικό φρόνημα μάς εξομοιώνουν με τους προκατόχους μας και μας συνδέουν πνευματικά με τους οσίους Αγιορείτες Πατέρες. Αυτή η καλή ασκητική ζύμη μεταποιεί το γεώδες φύραμά μας εις αγιασμόν, αφού «η άσκησις μήτηρ του αγιασμού εστι»2. Αυτή μας δίνει πτέρυγες να ανυψωθούμε πνευματικά. Η αγιορείτικη παράδοση είναι το υπόγειον ύδωρ που αφανώς αρδεύει και τρέφει τον αγιορείτικο μοναχισμό. Είναι το καθαρό οξυγόνο που ζωογονεί. Είναι η ενωτική δύναμη που διακρατεί την αγιορείτικη πολιτεία. Είναι η εγγύηση για την ορθή πορεία μας. Είναι η συνέχιση της μοναχικής μας ζωής....

Το μοναχικό παραδοσιακό πνεύμα με τον ασκητικό τρόπο ζωής μπορούν να ανορθώσουν τον μοναχισμό και να αναδείξουν νέους οσίους Πατέρες. Χωρίς το ζωοποιό αυτό πνεύμα είμαστε οστά νεκρά και άψυχα. Ενώ, αν διασωθούν τα κτίρια και τα κειμήλια και χαθή η μοναχική παράδοση με τον περιορισμό της λατρείας σε μια τυπική πράξη, το Άγιον Όρος θα μετατραπή σε αξιόλογο μουσείο με ρασοφόρους φύλακες.

Τα τιμιώτερα βέβαια κειμήλια που υπάρχουν στο Άγιον Όρος, είναι τα «έμψυχα κειμήλια». Οι ενάρετοι ασκητές οι οποίοι είναι φορείς και εκφραστές της αγιορειτικής παραδόσεως.
Η μοναχική ζωή μοιάζει με κάποια αγιορείτικα άνθη. Ευδοκιμούν σε άνυδρα μέρη, φύονται ανάμεσα στις πέτρες των πεζουλιών, ακόμη και ψηλά στους πύργους των Μονών, όπου δεν υπάρχει ικμάδα υγρασίας. Και όμως, όταν ανθίζουν, το άρωμά τους είναι μεθυστικό. Πολλοί, αφού πήραν σπόρους, καλλιέργησαν τα άνθη αυτά έξω στον κόσμο σε ευφόρους κήπους ποτίζοντάς τα και λιπαίνοντάς τα πλούσια. Αλλά δυστυχώς έχασαν το άρωμά τους. Αυτό συμβαίνει και στους μοναχούς. Όσο στερούνται τα κοσμικά και τις ανέσεις, τόσο πλουτούν στα πνευματικά. Όσο ζουν και ασκούνται στην απαράκλητη έρημο χωρίς γήινες και ανθρώπινες παρηγοριές, τόσο συντηρούνται και τρέφονται από τις ουράνιες και θεϊκές· γι’ αυτό τότε ευωδιάζουν από αρετή και αγιότητα. Όταν επιδιώξουμε το τραχύ της ασκήσεως να γίνη λείο και η στενή οδός να γίνη πλατεία, τότε και εμείς οι μοναχοί θα γίνουμε σαν τα άνθη που έχασαν την ευωδία.

Οι παλαιοί πατέρες, επώνυμοι και ανώνυμοι, σημαντικοί και άσημοι, νεώτεροι και παλαιότεροι που αναφέρονται στην συνέχεια, ήταν μεν ολιγογράμματοι ή και αγράμματοι και μερικοί έγιναν μοναχοί από περιστατική αποταγή. Μερικοί ωρφάνεψαν από μικροί, χήρεψαν στον γάμο ή άλλοι βρέθηκαν σε κίνδυνο στον πόλεμο και έκαναν τάμα, αν σωθούν, να γίνουν μοναχοί. Και όμως αυτοί όχι μόνο έγιναν σωστοί μοναχοί και ακολούθησαν μία αυστηρή ασκητική ζωή, αλλά κατώρθωσαν μερικοί να ανέλθουν  στην κορυφή της θεωρητικής ζωής, στην θεοπτία, και να δουν απ’ αυτή την ζωή την δόξα του Θεού, δηλαδή το άκτιστον φως. Αυτοί οι αγράμματοι έγιναν εκλεκτά δοχεία χάριτος και απέκτησαν χαρίσματα.

Και όλα αυτά γιατί αφωμοιώθηκαν από το  πνεύμα των παλαιοτέρων πατέρων και αγωνίσθηκαν ακολουθώντας τα ίχνη τους.

Εύρισκες παλαιά Γέροντες με το κομποσχοίνι στο χέρι και το σακκίδιο στην πλάτη να οδοιπορούν μεγάλες αποστάσεις μέσα στα δύσβατα μονοπάτια. Τα σώματά τους ήταν απεξηραμμένα από την πολυετή άσκηση, τα μάτια τους βαθουλωμένα από τις αγρυπνίες και το στόμα τους ξηρό από τις συνεχείς ενάτες. Μερικά γεροντάκια ήταν έγκλειστα στα Κελλιά τους. Δεν πήγαιναν στις Καρυές ή στην Δάφνη για προμήθειες, αλλά ό Θεός έστελνε αγγέλους αγάπης, μοναχούς, που τους βοηθούσαν. Δεν είχαν ανθρώπινες παρηγοριές και κοσμικές ανέσεις, αλλά αισθάνονταν οι ίδιοι αυτάρκεις, ανενδεείς και ήταν τελείως αμέριμνοι. Άλλοι σεβάσμιοι Γέροντες που έζησαν με υπομονή στο Κοινόβιο και λευκάνθηκαν στην υπακοή και στα διακονήματα, ανέπνεαν τον Θεόν και τον Γέροντα και έφθασαν σε μέτρα απαθείας.

Πολλά γεροντάκια «στεγνά» από την άσκηση έκρυβαν μέσα τους πνεύμα και ζωή. Εξωτερικά ήταν άπλυτοι με παλαιά, ρυπαρά και σχισμένα ζωστικά, αλλά σε αυτό το ατημέλητο σκεύος έκρυβαν τον πολύτιμο θησαυρό, την θεία χάρι που απέκτησαν με τόσους αγώνες και νυχθήμερα παλαίσματα. Ήταν ξένοι του κόσμου αλλά οικείοι του Θεού. Αγνοούσαν  τις κοσμικές εξελίξεις αλλά γνώριζαν καλά «την οδόν την άγουσαν εις ζωήν αιώνιον». Κακοπαθούσαν και προσεύχονταν για τους τρυφώντες και αναπαυομένους. Αγρυπνούσαν για τους υπνούντες. Έχυναν δάκρυα και μετανοούσαν για τους γελώντας. Αν και απόμακροι από τον κόσμο αισθάνονταν αδελφούς όλους τους ανθρώπους και τους αγκάλιαζαν με την προσευχή τους.

Οι παλαιοί Πατέρες είχαν την απλότητα στον τρόπο της ζωής τους αλλά και στον χαρακτήρα. Δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους πνευματικούς. Είχαν επίγνωση των αδυναμιών τους και ζούσαν την μετάνοια. Εύχονταν μεταξύ τους «καλή μετάνοια και καλό τέλος».

Αυτούς τους αγιασμένους Γέροντες που υπάρχουν μέχρι σήμερα, δεν τους βρίσκεις εύκολα, γιατί γνωρίζουν να κρύβωνται έντεχνα. Αλλά και αν τους συναντήσης πρέπει να έχης πνευματικά αισθητήρια για αν τους αναγνωρίσης και να επικοινωνήσης μαζί τους. Πολλοί Πατέρες δεν απεκάλυψαν τα βιώματά τους και την θεόσοφη διδασκαλία τους. Τα πήραν μαζί τους ως μυστική προσφορά στον αγωνοθέτη Κύριο. Άλλοι όμως για να βοηθήσουν νεώτερους μοναχούς έδιναν συμβουλές ή απεκάλυπταν λίγα από τα βιώματά τους, ενώ άλλα οικονόμησε ο Θεός και υπέπεσαν στην αντίληψη τρίτων. Αυτά τα γνωστά κατορθώματά τους γίνονται αφορμές ασκητικών αγώνων στους νεώτερους, χειροπιαστά παραδείγματα της παρουσίας του Θεού και διάψευση εκείνων που τους κατατάσσουν στον παρελθόν. Η κάθε γενεά έχει το δικό της θεοφιλές παρόν που στην συνέχεια γίνεται παρελθόν.

Τα αγκάθια και τα ζιζάνια δεν έλειψαν ποτέ από το Περιβόλι της Παναγίας. Αλλά παλαιότερα υπήρχαν πολλοί ενάρετοι αγωνιστές στα Κοινόβια στην έρημο, ακόμη και στα Ιδιόρρυθμα. Έτσι γινόταν μία καλή παρακίνηση για τα πνευματικά. Οι συζητήσεις ήταν για θαύματα, ασκήσεις και για την σωτηρία. Το Άγιον Όρος τότε ήταν απόμακρο από τον κόσμο, πιο ησυχαστικό, πιο μυστικό, πιο αθόρυβο, πιο ασκητικό. Οι παλαιοί Αγιορείτες εξαιρέτως είχαν περισσότερο σεβασμό στην Παράδοση, στις Αρχές και στους Θεσμούς. Με σεβασμό κράτησαν ό,τι παρέλαβαν από τους προκατόχους τους. Είχαν μεγάλη ευλάβεια στην Παναγία και εμπιστοσύνη στην πρόνοιά Της. Ήταν υπομονετικοί στις ασθένειες, στους πειρασμούς και στις δοκιμασίες, και δεν ξεχνούσαν τον σκοπό της αποταγής τους, την σωτηρία της ψυχής τους. Είχαν πραγματική ξενητεία, η ζωή τους ήταν συνυφασμένη με τον κόπο. Στερούνταν υλικά αγαθά και απέφευγαν την άνεση. Είχαν απλότητα και όχι ορθολογισμό, βιώματα και όχι στείρες γνώσεις, είχαν ήθος Καλογερικό.

Από αυτούς λοιπόν τους βιαστές της φύσεως και τους επιθυμητές της Βασιλείας των ουρανών γνωρίζοντας την επίμονη και ποικιλόμορφη άσκησή τους, τις νηπτικές αναβάσεις τους, το απλό και ανόθευτο ήθος τους και το ολοκληρωτικό δόσιμο στον Θεό, μπορούμε να πάρουμε και εμείς πυρ άφθαρτο για να εξαφθή ο ζήλος μας για αγώνες και προσευχή.

Είναι τιμή μας που μας κατέταξε η χάρις του Θεού στο μοναχικό τάγμα και ανήκουμε στην μεγάλη αγιορείτικη οικογένεια. Αποτελεί χρέος και καθήκον μας να σεβαστούμε την αγιορείτικη μοναχική παράδοση, να ακολουθήσουμε τα ίχνη των παλαιοτέρων Πατέρων, να προσπαθήσουμε να ζούμε, όπως έζησαν εκείνοι και να κάνουμε τα έργα τους.

Όλα όσα αναφέρονται στο ανά χείρας βιβλίο, είναι πράξεις (ασκητικά κατορθώματα ή πτώσεις) και πρακτική διδασκαλία Αγιορειτών. Γράφονται για να παρακινήσουν σε μετάνοια και σε μίμηση της ασκητικής βιοτής τους ή να μας κάνουν προσεκτικούς με τα παθήματά τους.
Μορφολογικά το βιβλίο διαιρέθηκε στα εξής μέρη:

Α’. Συναξάρια. Γίνεται αναφορά στον βίο, τα ασκητικά κατορθώματα, τις θείες αντιλήψεις και την διδασκαλία των Γερόντων για τους οποίους βρέθηκαν αρκετά στοιχεία για να συνθέσουν ένα συνοπτικό Συναξάρι.

Β’. Περιστατικά. Σ’ αυτήν την ενότητα καταχωρούνται θαύματα, εμφανίσεις Αγίων ή δαιμόνων, πτώσεις και πλάνες κάποιων μοναχών με διδακτικό σκοπό. Παραλείπονται σκοπίμως τα ονόματα των πλανηθέντων.

Γ’. Αποφθέγματα. Αναφέρονται κατ’ αλφαβητική σειρά Γέροντες με σύντομη διδασκαλία και ασκήσεις σε συνεπτυγμένη αποφθεγματική μορφή. Πολλοί απ’ αυτούς είναι γνωστοί, ενώ για μερικούς έχουν γραφή βιβλία, αλλά τα αναφερόμενα Αποφθέγματά τους είναι άγνωστα και ανέκδοτα. Τα Αποφθέγματα είναι μικρά, αλλά έχουν πολλή δύναμη, γιατί βγαίνουν από την πράξη και τον αγώνα των Αγιορειτών και εκφράζουν το παλαιό πνεύμα. Ίσως σε μερικά Αποφθέγματα να φαίνεται αντίφαση, π.χ. ο ένας συνιστά στην ακολουθία να λέμε την ευχή, ενώ ο άλλος να προσέχουμε τα τροπάρια. Οι Πατέρες μιλούν απλά από την δική τους εμπειρία πώς βοηθήθηκαν οι ίδιοι και όχι δογματικά.

Δ’. Ρήσεις και διηγήσεις γέροντος Παϊσίου.
Ο γερω2-Παΐσιος διηγείται για γεροντάκια που γνώρισε και αναφέρει διάφορα περιστατικά. Ο ίδιος μιλά γενικώς για την πνευματική ζωή και ιδιαιτέρως για την μοναχική ζωή διατυπώνοντας διάφορες συμβουλές και Αποφθέγματα. Φαίνεται έντονα ο σεβασμός του προς την αγιορείτικη παράδοση, το ενδιαφέρον του για την συνέχεια, ενώ οι παρατηρήσεις και οι συμβουλές του αποτελούν χρήσιμα βοηθήματα για τον μοναχικό μας αγώνα. Λόγω της εκτάσεως του υλικού αποτελεί ξεχωριστή ενότητα.

Ε’. Το πνεύμα των παλαιών Αγιορειτών.
Αυτό διαφαίνεται και στα υπόλοιπα μέρη του βιβλίου, αλλά τονίζεται στο Πέμπτο μέρος με τις διηγήσεις των Πατέρων. Έτσι διακρίνεται η διαφορά του πνεύματος και της βιοτής των παλαιών Αγιορειτών από εμάς τους συγχρόνους. Η γενική αλαζονία και διαφθορά της εποχής μας είναι φυσικό να επηρεάζουν και τους σημερινούς μοναχούς που είναι παιδιά της. Με την λειψανδρία του Αγίου Όρους πριν από τον εορτασμό της χιλιετηρίδος δημιουργήθηκε κάποιο κενό και ατόνησε η παράδοση. Οικονόμησε η Παναγία και ήλθε νέο έμψυχο υλικό. Ίσως όμως δεν αφωμοιώθηκε αρκετά στο παλαιό πνεύμα. Γι’ αυτόν τον λόγο παρουσιάζονται ελλείψεις πνευματικές. Ίσως οι κρίσεις μας σήμερα αρμόζει να είναι επιεικέστερες. Μπορεί στα μάτια του Θεού το λίγο που κάνουν οι νέοι μοναχοί να μετράη πολύ. Όμως είναι αναμφισβήτητο ότι παλαιά υπήρχαν πολλοί ενάρετοι, αγιασμένοι Γέροντες που κρατούσαν καλογερική και είχαν μοναχικό φρόνημα. Τα ασκητικά τους παλαίσματα και τα υπερφυσικά τους βιώματα προκαλούν θαυμασμό. Οι απόψεις των κεκοιμημένων Πατέρων παρατίθενται επωνύμως, ενώ των ζώντων ανωνύμως. Όλοι τους όμως εκφράζονται με σεβασμό και νοσταλγία για το παλαιό, αυθεντικό αγιορείτικο πνεύμα.

Είναι απαραίτητες ακόμη κάποιες επεξηγήσεις.
- Αναφέρονται μεν γνωστοί Γέροντες αλλά δεν αναφέρονται δημοσιευμένα στοιχεία από άλλους, εξ όσων είναι δυνατόν να γνωρίζουμε. Μόνο στα Συναξάρια, για να μην υπάρχει κενό, γράφτηκαν μερικά γνωστά περιστατικά, π.χ. η εμφάνιση της Παναγίας στον Ηγούμενο παπα-Ανδρέα Αγιοπαυλίτη κ.ά.

- Αναφέρονται Αποφθέγματα και αγώνες ονομαστών Γερόντων αλλά και Πατέρων «ου πάνυ σπουδαίων εν τη ασκήσει». Ίσως κάποιοι που είχαν γνωρίσει αυτούς τους Γέροντες με τις ανθρώπινες ατέλειές τους, να δυσπιστήσουν ή να έχουν άλλη εκτίμηση γι’ αυτούς. Γράφονται για να ωφελήσουν και να παρακινήσουν σε μετάνοια και όχι να δικαιώσουμε τους Πατέρες. «Θεός ο δικαιών, τις ο κατακρίνων;». Δεν προσπαθούμε να αγιοποιήσουμε τους Πατέρες, διότι έτσι θα υποβιβάσουμε τους Αγίους. Ορισμένοι είχαν ελλείψεις, αλλά τονίζουμε τους αγώνες και τις αρετές τους για να ωφεληθούμε. Ήταν φορείς του παλαιού μοναχικού πνεύματος της αγιορείτικης παραδόσεως. Όσα γράφονται είναι αντιπροσωπευτικά και λίγα, λόγω ελλείψεως διασωθέντων στοιχείων.

- Τονίζεται η αξία της αγιορείτικης παραδόσεως και εκ του θησαυρού της εξάγονται καινά και παλαιά. Αναφέρονται Πατέρες που έζησαν παλαιότερα, αλλά και σύγχρονοι, (ανωνύμως), που ζουν ακόμη, αφού η παράδοση είναι ζώσα χωρίς όμως να κρίνη την παρούσα κατάσταση.
Τα στοιχεία συνελέγησαν με πολύ κόπο και προσοχή είτε από άμεση αντίληψη και αυτηκοΐα, είτε από διηγήσεις άλλων Γερόντων για παλαιοτέρους, και αφού ελέγχθηκαν, καταγράφηκαν όσο το δυνατόν απλά, ειλικρινά και χωρίς υπερβολές.
Ευχαριστίες άπειρες οφείλονται σε όσους εμπιστεύτηκαν διάφορα στοιχεία και αυτοί είναι πολλοί, και σε όσους άλλους αφανώς συνήργησαν με οποιονδήποτε τρόπο για την παρούσα έκδοση.

Ας με συγχωρήσουν οι αναφερόμενοι Πατέρες που τόλμησα να δημοσιεύσω τα κατορθώματά τους. Αυτοί πλέον δεν έχουν ανάγκη από επαίνους και εγκώμια, αλλά για μας είναι καθοδηγητικά και σωτήρια αυτά, γιατί αυτοί είναι τα πρότυπά μας και οι οδηγοί μας.
Ας  με συγχωρήσει και ο καλός Θεός διότι, αν και γνώρισα εναρέτους Γέροντες, μη έχοντας όμως υγιή πνευματικά αισθητήρια δεν κατεννόησα την θεία χάρι που έκρυβαν μέσα τους με αποτέλεσμα να μην ωφεληθώ. Από την υπερηφάνειά μου τους υποτίμησα και τους περιφρόνησα κρίνοντας από τα εξωτερικά. Τουλάχιστον να ωφεληθούν οι αναγνώστες και να εύχωνται για τον κοπιάσαντα αμόναχο μοναχό, τον υμνητή μόνον των Αγιορειτών πατέρων αλλά δυστυχώς όχι και μιμητή τους.

_________
1. Ησαΐου β’, 2.
2. Προτιμώτερη η γραφή με "ω" εκ του γέρω(ν) -Παΐσιος.

www.impantokratoros.gr