Ο Μέγας Βασίλειος ομιλεί πως μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό

Α) ΣΕ ΤΙ ΣΥΝΙΣΤΑΤΑΙ Η ΘΕΟΓΝΩΣΙΑ

Όπως είπαμε η λέξη «γνώση» λαμβάνεται με πολλές έννοιες· γιατί με αυτή εκφράζεται τόσο η αντίληψη μας για τον Κτίστη μας όσο και η κατανόηση των θαυμαστών έργων Του και η τήρηση των εντολών Του και η στενή επικοινωνία μαζί Του. Εκείνοι όμως (οι αιρετικοί)[1], αφού παραμέρισαν όλες αυτές τις σημασίες, περιόρισαν τη λέξη «γνώση» σε μια μόνον σημασία, στη θεωρία της ίδιας τηςουσίας του Θεού.

Β) ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΘΕΟΓΝΩΣΙΑ

Η οδός λοιπόν της θεογνωσίας προχωρεί από το ένα Πνεύμα, διά του ενός Υιού, εις τον ένα Πατέρα. Και αντίστροφα· η φυσική αγαθότητα των προσώπων και ο εκ φύσεως αγιασμός και το βασιλικό αξίωμα από τον Πατέρα φτάνει διαμέσου του Μονογενούς Υιού στο Άγιο Πνεύμα. Έτσι και τις τρεις υποστάσεις ομολογούμε και δεν θίγεται το ευσεβές και βασικό δόγμα της ορθόδοξης πίστης ή μοναρχίας[2].

Γ) Ο ΝΟΥΣ ΜΟΝΟΝ ΕΝ ΜΕΡΕΙ ΓΝΩΡΙΖΕΙ ΤΟ ΘΕΟ

Αν ο νους έχει διαστραφεί από τους δαίμονες, θα λατρέψει τα είδωλα ή θα στραφεί προς κάποιο άλλο είδος ασέβειας. Αν όμως παραδώσει τον εαυτό του στη χειραγωγία του Αγίου Πνεύματος, θα γνωρίσει την αλήθεια και θα φτάσει στην επίγνωση του Θεού. Θα γνωρίσει όμως το Θεό, όπως είπε ο Απόστολος Παύλος, εν μέρει, τελειότερα δε στη μέλλουσα ζωή: «Όταν στη μέλλουσα ζωή θα έλθει το τέλειο και θα λάβουμε από το Θεό την τέλεια γνώση, τότε η μερική και ατελής γνώση, που έχουμε σ’ αυτή τη ζωή, θα καταργηθεί»[3]. Επομένως ο νους ως κριτικό όργανο και καλός είναι και για χρήσιμο σκοπό δόθηκε, για την κατανόηση δηλαδή του Θεού, αρκεί να ενεργεί τόσο μόνον, όσο η φύση του είναι δεκτική.

Δ) Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΕΙ ΠΛΗΡΩΣ ΤΟ ΘΕΟ

Το κριτικό όργανο του νου μας δόθηκε, για να γνωρίσουμε καλά την αλήθεια. Η μόνη όμως αυτοαλήθεια είναι ο Θεός μας. Άρα πρωταρχικό έργο του νου είναι η επίγνωση του Θεού μας, επίγνωση όμως ανάλογη με τη δυνατότητα που έχει ο μικρότατος άνθρωπος να γνωρίσει τον άπειρο σε μέγεθος Θεό.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΤΙΣΤΩΝ ΑΝΑΓΟΜΑΣΤΕ

ΣΤΗΝ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΑΚΤΙΣΤΟΥ

Ο Θεός που εδημιούργησε τα μεγάλα έργα και με αξίωσε να πω αυτά τα μικρά, είθε να σας δώσει σύνεση, για να κατανοείτε όλη την αλήθεια των λόγων Του, ώστε από όσα βλέπετε να εννοείτε τον αόρατο Θεό, και από το μέγεθος και την καλλονή των κτισμάτων να σχηματίζετε την πρέπουσα γνώμη για το Δημιουργό μας. «Γιατί από τότε που κτίσθηκε ο κόσμος, οι αόρατες τελειότητες του Θεού γίνονται αισθητές με τη διάνοια διαμέσου των δημιουργημάτων, τόσο η αιώνια δύναμή Του όσο και η Θεία τελειότητά Του», ώστε να λαμβάνουμε σαφείς υπομνήσεις του Ευεργέτου και από τη γη και από τον αέρα και από τον ουρανό και από το νερό και από τη νύχτα και από την ημέρα και από όλα τα ορατά. Έτσι ούτε στην αμαρτία θα δώσουμε καμιά ευκαιρία, ούτε στον εχθρό Διάβολο θα παραχωρήσουμε τόπο στην καρδιά μας, αφού με την συνεχή ανάμνηση θα έχουμε μέσα μας μόνιμο κάτοικο το Θεό.

Εκείνος που μας εχάρισε τη διάνοια, ώστε από τα πολύ μικρά δημιουργήματα της κτίσεως να μαθαίνουμε τη μεγάλη σοφία του Τεχνίτη, είθε να μας αξιώσει και από τα μεγάλα δημιουργήματα της κτίσεως (όπως είναι ο ήλιος και η σελήνη) να συλλαμβάνουμε σε τελειότερο βαθμό την έννοια του Δημιουργού (και να Τον δοξάζουμε)[4].

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΟ ΘΕΟ

Ποια ανθρώπινη ακοή είναι άξια να ακούσει τα μεγαλεία της δημιουργίας που θα διδαχθούν; Πώς θα έπρεπε να είναι προπαρασκευασμένη η ψυχή, για να ακροασθεί τόσο σπουδαία ακούσματα; Να είναι καθαρή από τα σαρκικά πάθη[5], ανεπηρέαστη από βιοτικές μέριμνες, φιλόπονη, ερευνητική, να εξετάζει προς κάθε κατεύθυνση τα πράγματα, μήπως μπορέσει να συλλάβει την αληθινή έννοια του Θεού.

«Σταματήστε τις ασχολίες σας και μάθετε ότι εγώ είμαι ο Θεός»[6]. Εφόσον καταγινόμαστε με πράγματα ξένα προς το Θεό, δεν μπορούμε να χωρέσουμε τη γνώση του Θεού. Γιατί ποιος από εκείνους που μεριμνούν για τα κοσμικά αγαθά και είναι απορροφημένος από τις φροντίδες του σαρκικού ανθρώπου, μπορεί να προσέχει τα λόγια του Θεού και να είναι ικανός να κατανοεί θείες αποκαλύψεις και υψηλές θεωρίες; Δεν βλέπεις ότι ο λόγος, που έπεσε μέσα στα αγκάθια, συμπνίγεται από τα αγκάθια[7]; Αγκάθια δε είναι οι σαρκικές ηδονές και ο πλούτος και η δόξα και οι βιοτικές μέριμνες. Από όλα αυτά θα χρειαστεί να αποξενωθεί τελείως εκείνος που έχει ανάγκη από τη γνώση του Θεού και, αφού ξεκοπεί από τα πάθη, τότε μόνο μπορεί να απολαύσει την τέλεια γνώση του Θεού. Γιατί πώς μπορεί να μπει η έννοια του Θεού σε ψυχή που είναι καταπιεσμένη και θλιμμένη από κακούς λογισμούς που προηγουμένως την κυρίεψαν;…

Αυτή η αργία και ανάπαυση είναι καλή και ωφέλιμη σ’ εκείνον που διακόπτει τις ασχολίες του, γιατί χαρίζει ησυχία, που τον διευκολύνει να αποδεχτεί τα σωτήρια διδάγματα. Πονηρή ήταν η αργία των Αθηναίων, οι οποίοι: «Δεν είχαν καιρό για τίποτε άλλο παρά για να λένε και να ακούνε κάτι νεώτερο»[8]…

Μη γένοιτο λοιπόν να πέσουμε κι εμείς σε τέτοια αργία, ώστε να ανοίξουμε είσοδο στον εχθρό διάβολο, αλλά ας απασχολούμε τον οίκο της ψυχής μας, αφού εγκαταστήσουμε προηγουμένως μέσα μας με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος το Χριστό. Αφού λοιπόν ο Δαβίδ χάρισε την ειρήνη σε αυτούς που ταράσσονταν προηγουμένως από τις επιθέσεις των εχθρών, τότε λέγει: Διακόψτε κάθε σχέση με τους εχθρούς που σας απασχολούν, ώστε να μπορέσετε με ησυχία να μελετήσετε τους λόγους της αλήθειας. Γι’ αυτό και ο Κύριος είπε: «Καθένας από σας, που δεν απαρνείται όλα τα υπάρχοντά του, δεν μπορεί να είναι μαθητής μου»[9]. Πρέπει λοιπόν να διακόψτε τις συζυγικές σχέσεις και να αφοσιωθείτε στην προσευχή[10]. Σταματήστε τις προσπάθειες για την απόκτηση πλούτου, για τη μάταια δόξα, για την απόλαυση των ηδονών. Απέχετε από το φθόνο και από κάθε πονηριά που στρέφεται κατά του πλησίον, ώστε, αφού γαληνέψει η ψυχή μας και πάψει να ταράσσεται από τα πάθη, σαν σε κάποιο καθρέπτη να φανεί καθαρά και χωρίς συσκότιση η έλλαμψη και ο φωτισμός του Θεού.

ΕΓΝΩΡΙΣΑΜΕ ΤΟΝ ΑΟΡΑΤΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ

ΤΩΝ ΟΡΑΤΩΝ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ

«Όλα τα δημιουργήματα του Θεού οδηγούν στην πίστη». Ποια λοιπόν είναι η έννοια των λόγων; Εάν, λέει, παρατηρήσεις τον ουρανό και την τάξη που υπάρχει σ’ αυτόν, αυτός σου γίνεται οδηγός στην πίστη. Γιατί μόνος του ο ουρανός, (χωρίς να μιλάει σου δείχνει το Δημιουργό. Εάν πάλι παρατηρήσεις την αρμονική διάταξη και τα στολίδια που υπάρχουν γύρω από τη γη, και από αυτά θα αυξηθεί η πίστη σου στο Θεό. Γιατί δεν πιστέψαμε στο Θεό, επειδή τον είδαμε με τα σαρκικά μάτια, αλλά με τη δύναμη του νου βλέπουμε τον αόρατο διά μέσου των ορατών…

Πολλές φορές και σ’ αυτά τα απειροελάχιστα διακρίνεται η σοφία του Δημιουργού. Γιατί αυτός που άπλωσε τον ουρανό στο αχανές διάστημα και διέταξε να εκχυθούν τα απέραντα πελάγη, αυτός είναι Εκείνος που έκαμε κοίλο σαν αυλό το λεπτότατο κεντρί της μέλισσας, ώστε με αυτό να χύνει το δηλητήριο… Μην πεις ότι αυτό έγινε τυχαία και το άλλο εφύτρωσε αυτόματα. Τίποτε δεν έγινε χωρίς τάξη, τίποτε χωρίς κάποιο σκοπό, τίποτε δεν έγινε μάταια, τίποτε δεν ήρθε τυχαία στην ύπαρξη… Πόσες είναι οι τρίχες της κεφαλής; Καμιά από αυτές δεν είναι λησμονημένη. Βλέπεις ότι κανένα από τα απειροελάχιστα δεν διαφεύγει το μάτι του Θεού;

ΠΟΙΟ ΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΘΕΟΓΝΩΣΙΑΣ

Τούτο σημαίνει γνώση του Θεού· η τήρηση των εντολών του Θεού.

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟ ΘΕΟ ΚΥΡΙΩΣ, ΟΤΑΝ ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ

ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ

ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΜΑΣ

Είναι βέβαιο ότι αυτός, που εξετάζει τον εαυτό του με σύνεση, γνωρίζει το Θεό όχι τόσο από την παρατήρηση του ουρανού και της γης όσο από τη δική μας κατασκευή. Όπως λέει και ο προφήτης Δαβίδ: «Μου κινεί το θαυμασμό η γνώση που έχεις για μένα»· δηλαδή, αφού εγνώρισα καλά τον εαυτό μου, διδάχτηκα και έμαθα την υπερβολική σοφία Σου.

Η ΘΕΟΓΝΩΣΙΑ ΕΙΝΑΙ ΠΗΓΗ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗΣ

Αν κάποτε χύθηκε ξαφνικά στην καρδιά σου σαν ένα φως και σχημάτισε μέσα σου πλήρη την έννοια του Θεού και περιέλουσε με τη λάμψη του την ψυχή σου, ώστε να αγαπήσεις το Θεό και να περιφρονήσεις τον κόσμο και όλες τις απαιτήσεις του σώματος, από τη θαμπή και σύντομη εκείνη εικόνα μάθε την όλη κατάσταση των δικαίων, που κατορθώνουν να έχουν κανονικά και αδιάκοπα στην ψυχή τους την ευφροσύνη που προέρχεται από την αγάπη μας προς το Θεό. Κι εσύ μεν σπάνια απολαμβάνεις την αγαλλίαση εκείνη κατά παραχώρηση Θεού, ώστε με τη μικρή αυτή απόλαυση να σου υπενθυμίσει τα αγαθά που έχασες. Στον δίκαιο όμως η θεία και επουράνια αυτή ευφροσύνη (χαρά) είναι διαρκής, γιατί κατοικεί πλέον στην ψυχή οριστικά το Άγιο Πνεύμα· πρώτος δε «καρπός του Αγίου Πνεύματος είναι η αγάπη, η χαρά και η ειρήνη»[11]. «Να χαίρεστε κα να ευφραίνεστε», λοιπόν, «για τον προστάτη σας Κύριο εσείς οι δίκαιοι»[12]. Ο Κύριος είναι τρόπον τινά σαν ένας τόπος κατάλληλος για να χωρούν οι δίκαιοι· στον τόπο αυτόν όποιος βρίσκεται είναι εντελώς απαραίτητο να ευθυμεί και να ευφραίνεται. Αλλά και ο δίκαιος γίνεται τόπος κατάλληλος για τον Κύριο, εφόσον τον παίρνει μέσα του…

Όταν λοιπόν βρισκόμαστε μέσα στο Πνεύμα του Κυρίου και παρατηρούμε με προσοχή τα θαυμαστά έργα Του και τις θαυμάσιες ιδιότητές Του, όσον είναι δυνατό σε μας, τότε από τη θέα αυτή ας γεμίζουμε τις καρδιές μας από ευφροσύνη. «Σε σας τους ευθείς στην καρδιά και ειλικρινά αφοσιωμένους στον Κύριο αρμόζει να Τον υμνείτε»[13].

[1] Πρόκειται για τους αιρετικούς Ανόμοιους, που ισχυρίζονταν ότι γνωρίζουν πλήρως την ουσία του Θεού.

[2] Κατά «το ευσεβές δόγμα της μοναρχίας» μια «αρχή και πηγή» (Μ. Αθανάσιος) υπάρχει στη θεότητα, ο Θεός-Πατέρας, από τον οποίον ο μεν Υιός γεννάται, το δε Άγιο Πνεύμα, εκπορεύεται (βλ. Τρεμπέλα Π., Δογματική, τ. 1, 228,239). Η Αγία Τριάδα επομένως είναι ένας και μόνον Θεός (βλ. και MG 26, 801: «… εἰδέναι ἁγίαν μὲν Τριάδα, μίαν δὲ θεότητα καὶ μίαν ἀρχὴν». Υπήρχαν και εν τούτοις και αιρετικοί, όπως ο Μάρκελλος Αγκύρας, που ήσαν αντιτριαδικοί μοναρχιανοί. Αυτοί δέχτηκαν ως μόνην αρχή το Θεό Πατέρα, αλλά δεν δέχονταν την ισοτιμία των Τριών Προσώπων της Αγίας Τριάδας. Άλλοι ταύτιζαν τον Πατέρα με τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα (Σαβέλλιος) και άλλοι υποβίβαζαν τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα σε κτίσματα ( Άρειος, Μακεδόνιος, Ευνόμιος)

[3] Κορ. 13,10.

[4] Από τότε που κτίστηκε ο κόσμος, οι αόρατες τελειότητες του Θεού γίνονται καθαρά αισθητές με τη διάνοια διά μέσου των δημιουργημάτων, τόσο η αιώνια παντοδυναμία Του, όσο και κάθε θεία τελειότητά Του» (Ρωμ. 1, 20).

[5] Πρβλ. Ματθ. 5, 8: «Μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοί τὸν Θεὸν ὄψονται» (Είναι τρισευτυχισμένοι όσοι έχουν καθαρή και αμόλυντη καρδιά, γιατί αυτοί θα αξιωθούν να ιδούν τη δόξα του Θεού).

[6] Ψαλμ. 45, 11.

[7] Ματθ. 13, 7.

[8] Πραξ. 17, 21.

[9] Λουκ. 14, 33.

[10] Ο Απόστολος Παύλος γράφει ότι η συζυγική αποχή πρέπει να γίνεται με κοινή συμφωνία των συζύγων, να είναι προσωρινή προς αποφυγή πειρασμών και να έχει στόχο την αφοσίωση στην προσευχή και τη νηστεία. (Α΄ Κορ. 7, 5).

[11] Γαλ. 5, 22.

[12] Ψαλμ. 22, 1.

[13] Ό.π.